Κυριακή, 10 Ιαν 2016

Γιατί πιστεύουμε σε ψέματα;

άρθρο της:

«Υπάρχουν τριών ειδών ψέματα: τα ψέματα, τα αναθεματισμένα ψέματα και οι στατιστικές» Benjamin Disraeli

Η φράση αυτή διαδόθηκε από τον Mark Twain θέλοντας να δώσει έμφαση στα παραπλανητικά συμπεράσματα που απορρέουν από τη στατιστική. Στην πραγματικότητα όμως υπάρχουν πολλά είδη ψεμάτων που διακρίνονται ανάλογα με τις προθέσεις και τον αντίκτυπο που έχουν στην καθημερινή μας ζωή. Κυμαίνονται από τα κατά συνθήκη ψεύδη που λέγονται για λόγους άμυνας, ευγένειας, καλών προθέσεων, συγκάλυψης μη αποδεκτών κοινωνικά πραγμάτων, και στην πλειοψηφία τους είναι αθώα, τα έντιμα ψέματα τα οποία είναι ανακρίβειες που λέει κανείς επειδή δεν έχει τη σωστή πληροφόρηση χωρίς όμως πρόθεση παραπλάνησης, οι «μπλόφες» σε παίγνια τύχης που αποτελούν μέρος του παιγνίου, οι κολακείες με ιδιοτελή κίνητρα για να γίνει κάποιος συμπαθής/αποδεκτός, τα παθολογικά ψέματα (μυθομανία) όπου ο πάσχων μπορεί να έχει ή να μην έχει συνείδηση ότι ψεύδεται, η μισή αλήθεια που είναι μια εσκεμμένη απόπειρα συγκάληψης-απόκρυψης στοιχείων με σκοπό την εξαπάτηση, μέχρι τις απάτες και την παραπληροφόρηση που μπορεί να λάβουν γενικευμένες διαστάσεις (οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές), την πολιτική προπαγάνδα που αποσκοπεί στο να αλλάξει δραστικά τις απόψεις των πολιτών προς όφελος ενός κόμματος και τις θεωρίες συνωμοσίας που με πρόσχημα την επεξήγηση διαφόρων φαινομένων σκοπό έχουν την γενικευμένη εξαπάτηση των ανθρώπων, και διάφορα άλλα.

Υπάρχουν τριών ειδών ψέματα: τα ψέματα, τα αναθεματισμένα ψέματα και οι στατιστικές.

Γιατί όμως πιστεύουμε στα ψέματα; Τι συμβαίνει σε νοητικό επίπεδο και ο άνθρωπος εξακολουθεί να πιστεύει σε ψέματα παρότι του παρέχονται τα απαραίτητα στοιχεία αποδείξεως του αντιθέτου;

Η προφανής απάντηση είναι ότι τα ψέματα μας κάνουν και νοιώθουμε καλά. Νοιώθουμε ευχάριστα όταν μας κολακεύουν, μας καθησυχάζουν και ικανοποιούν τον εγωισμό μας, όταν μας υπόσχονται κάτι που μας γλιτώνει κόπο, όταν μας δίνει κάποιος μια απάντηση σε κάτι που μας βασανίζει και δεν έχουμε τα εφόδια ή το χρόνο ή τη διάθεση να εξακριβώσουμε οι ίδιοι αν όντως ισχύει, όταν μας καλύπτουν την όποια ανασφάλειά μας.

Ένας άλλος λόγος είναι ότι δεν μπορούμε εύκολα να διακρίνουμε πότε κάποιος λέει ψέματα. Η γλώσσα του σώματος μπορεί να προδώσει κάποιον που ψεύδεται. Συγκεκριμένες μικροεκφράσεις του προσώπου, συγκεκριμένες χειρονομίες μπορούν να αποκαλύψουν στο εκπαιδευμένο μάτι πότε κάποιος ψεύδεται. Μηχανές ανίχνευσης ψεύδους έχουν εφευρεθεί που είτε καταγράφουν καρδιακούς παλμούς, είτε αναγιγνώσκουν εγκεφαλικά σήματα, αλλά δεν θεωρούνται 100% αξιόπιστες ώστε να χρησιμοποιηθούν σε δικαστήρια και βέβαια δεν είναι προσβάσιμες στον μέσο άνθρωπο. Σε ακραίες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται και βασανιστήρια για να εκμαιεύσει κανείς από κάποιον την αλήθεια, αλλά τέτοιους είδους μέθοδοι δεν ενδείκνυνται σε ανεπτυγμένες, πολιτισμένες κοινωνίες.

Από μικρή ηλικία, και καθώς αναπτύσσεται ο ανθρώπινος εγκέφαλος, με βάση το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουμε και γενικότερα την πληροφορία που προσλαμβάνουμε (από το οικογενειακό, το σχολικό, το φιλικό και κοινωνικό μας περιβάλλον, τα βιβλία που διαβάζουμε, τα μαθήματα που διδασκόμαστε, την τηλεόραση και το διαδίκτυο), χτίζουμε σιγά σιγά ένα σύστημα αξιών, οικοδομούμε σιγά-σιγά την προσωπικότητά μας, αποκτούμε μια κοσμοθεωρία και μια ιδεολογία (αφηρημένο σύνολο ιδεών) σαν μέλη μιας πολιτικά συγκροτημένης κοινωνίας. Πριν ακόμα αναπτύξουμε κριτική σκέψη και βασιζόμενοι σε σχέσεις εμπιστοσύνης, καταγράφουμε την πληροφορία χωρίς μηχανισμούς ελέγχου της ορθότητάς της. Αυτό πρακτικά εξηγείται από το ότι τα παιδιά έχουν μια γεννετική προδιάθεση να πιστεύουν τους ενήλικες. Είναι εξελικτικά λειτουργικό, διότι η επιβίωση των παιδιών εξαρτάται από τη μέριμνα των ενηλίκων.

Μεγαλώνοντας όμως αρχίζουμε να αποκτούμε αμφιβολίες και να επιδιώκουμε την εξακρίβωση και επαλήθευση των πληροφοριών. Αυτή η διαδικασία είναι δύσκολη πρακτικά και «επίπονη» νοητικά. Είναι πιο εύκολο και ξεκούραστο για τον ανθρώπινο νου να αποδέχεται μια έτοιμη πληροφορία από το να εξετάσει τις πηγές, να την επεξεργαστεί και σύμφωνα με τις προκύπτουσες προκείμενες να καταλήξει στα ανάλογα συμπεράσματα.

Η πιο δύσκολη όμως κατηγορία ψεμάτων είναι αυτά που γίνονται εύκολα πειστικά, όταν αυτά «κουμπώνουν» στην ιδεολογία μας, είτε συμπληρώνουν το σύστημα αξιών μας, είτε επεκτείνουν την κοσμοθεωρία μας. Διότι σε αντίθετη περίπτωση δημιουργείται ένα ασυνεπές σύστημα που κλονίζει τα πιστεύω μας και απαιτείται χρόνος και πολύπλοκες συνειδητές νοητικές διεργασίες ώστε αυτό το σύστημα να βρεθεί πάλι σε μια ισορροπία. Η αλήθεια μας βάζει σε μια διαδικασία αναθεώρησης απόψεων που ενεργοποιεί μηχανισμούς σκέψης και απαιτείται ψυχικό σθένος ώστε να πορευτούμε στο μέλλον με ένα ανασυγκροτημένο σύστημα ιδεών.

Η αναζήτηση της αλήθειας βασίζεται στη λογική. Όμως οι διαπροσωπικές μας σχέσεις «χρωματίζονται» συναισθηματικά.

Πέρα όμως από τις απρόσωπες πληροφορίες που καταγράφουμε, όταν το ψέμα προέρχεται από ένα συγκεκριμένο πρόσωπο με το οποίο έχουμε μια σχέση εμπιστοσύνης, όχι μόνο κλονίζονται οι πεποιθήσεις μας για ένα συγκεκριμένο θέμα, κλονίζεται η αξιοπιστία του προσώπου από το οποίο προέρχεται η πληροφορία, κλονίζεται η ίδια σχέση εμπιστοσύνης με το συγκεκριμένο πρόσωπο, η οποία σε τελικό στάδιο κλονίζει το ίδιο μας το Εγώ. Είναι μια δύσκολη νοητική υπέρβαση και συναισθηματική υπέρβαση να αποδεχτούμε ότι κάναμε λάθος, ότι πέσαμε θύμα πλάνης ή εσκεμμένης εξαπάτησης ή απιστίας και έτσι απορρίπτουμε την αλήθεια. Είτε για λόγους κοινωνικής αποδοχής, είτε για λόγους συνήθειας, είτε λόγω ναρκισσισμού, δημιουργούμε μηχανισμούς απώθησης της αλήθειας.

Η αναζήτηση της αλήθειας βασίζεται στη λογική. Όμως οι διαπροσωπικές μας σχέσεις «χρωματίζονται» συναισθηματικά και γι’αυτό πιστεύουμε περισσότερο κάποιον που μας είναι συμπαθής. Η αξιοπιστία ενός προσώπου κρίνεται και με τον χρόνο. Αν αποδειχτεί στην πράξη ότι τα λεγόμενα κάποιου επαληθεύονται ξανά και ξανά τότε αυτό το πρόσωπο αποκτά αξιοπιστία.

Σε πολιτικό επίπεδο η προπαγάνδα, στην πιο ύπουλη μορφή της, βασίζεται στη διαχείριση των συναισθημάτων των πολιτών. Η συνεχώς επαναλαμβανόμενη πληροφορία που μας δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα πολύ εύκολα μπορεί να αποτυπωθεί και να παγιωθεί στη μνήμη μας. Απαιτείται συνεπώς μεγάλη προσπάθεια και λογική σκέψη από την πλευρά των πολιτών όχι μόνο να αντισταθούν στην προπαγάνδα, αλλά και όταν πέσουν θύμα της να την αναγνωρίσουν και να την αποτάξουν.

Η αναζήτηση και εξακρίβωση της αλήθειας είναι μια χρονοβόρα και κοστοβόρα διαδικασία. Η επιστήμη μέσω πειραμάτων δίνει συνήθως τα απαραίτητα αποδεικτικά στοιχεία για τον ορθότητα μιας θεωρίας. Εμπιστευόμαστε περισσότερο κάποιον που έχει εντρυφήσει σε ένα θέμα με αναγνωρισμένες επιστημονικές δημοσιεύσεις και πλήθος αναφορών ή κάποιον που έχει άριστη εμπειρική γνώση σε ένα θέμα από κάποιον που έχει επιφανειακή γνώση ενός θέματος.

Πριν την εξάπλωση του διαδικτύου η αναζήτηση μιας πληροφορίας ήταν μια επίπονη διαδικασία. Πλέον η αναζήτηση γίνεται σε κλάσματα δευτερολέπτου και αυτό που μένει από τον τελικό χρήστη είναι ο έλεγχος της αξιοπιστίας της πληροφορίας. Δυστυχώς το διαδίκτυο στη σημερινή του μορφή δεν δύναται να ελέγξει την αξιοπιστία μιας πληροφορίας, επομένως επαφίεται στην κρίση του χρήστη η εξακρίβωση της αλήθειας από την επιλογή κατάλληλων μέσων και αξιόπιστων πηγών.

«Οι άνθρωποι είναι προικισμένοι από την φύση να κρίνουν την αλήθεια και συνήθως την αποκαλύπτουν. Και διά τούτο, όσοι ημπορούν ευστόχως ν’ αντιληφθούν την αλήθεια, είναι επίσης ικανοί ν’ αντιληφθούν και τις υπάρχουσες πιθανότητες» Αριστοτέλης


* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Sigmar Polke (1941-2010), Human Snake

Χατζηγιωργάκη, Έλενα

Η Έλενα Χατζηγιωργάκη γεννήθηκε στην Αθήνα το 1980. Είναι πτυχιούχος του τμήματος Πληροφορικής & Τηλεπικοινωνιών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών με μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης στη Μαθηματική Λογική & Θεωρία Αλγόριθμων και Υπολογισμού (ΜΠΛΑ, Διατμηματικό). Έχει εργαστεί ως τεχνικός λογισμικού, στην ανάπτυξη διαδικτυακών εφαρμογών, σαν επί κεφαλής της ομάδας πληροφορικής υποστήριξης (ΚΕΠΑ-ΕΚΠΑ), καθώς και συμμετοχή σε πλήθος μελετών ενεργειακής πολιτικής. Γράφει βιβλιοκριτικές για το ηλεκτρονικό περιοδικό «Ο Αναγνώστης».