Το κείμενο αποτελεί την ομιλία του Χρήστου Χωμενίδη στην εκδήλωση του Κύκλου Ιδεών στη Λάρισα, με θέμα «Θεσμική εκτροπή και οικονομικό αδιέξοδο. Οι προϋποθέσεις της εθνικής ανάκαμψης» με τον Θανάση Βακάλη και τον Ευάγγελο Βενιζέλο. Τη συζήτηση συντόνιζε ο Ανδρέας Γιουρμετάκης (31.10.2016)

Αγαπάω πολύ τη Λάρισα, ο μύθος του κάμπου έχει χτιστεί στη συνείδηση μου από την παιδική μου ηλικία.

Δεν έχω καταγωγή από εδώ.  'Η μάλλον έχω! Όταν, το 1880, ο ελληνικός στρατός μπήκε και απελευθέρωσε τη Λάρισα, ένας έφιππος αξιωματικός είδε, στην εβραϊκή γειτονιά, να τριγυρίζει μόνο του, εγκαταλειμμένο, ένα νήπιο κοριτσάκι. Χωρίς δεύτερη σκέψη, το ανέβασε στο άλογο του. Το πήρε μαζί του. Το υιοθέτησε. Αυτό το κοριτσάκι έγινε η προγιαγιά μου, η Ελένη. 

Βλέπετε πώς όλοι συνδεόμαστε με αόρατες, χαμένες στον χρόνο, πλην αύθραυστες κλωστές; 

Καθώς δεν ήρθαμε απόψε εδώ για να κάνουμε παράλληλους μονολόγους, εγώ θα ξεκινήσω αμέσως τον διάλογο απαντώντας στον κ. Βακάλη. Αρνούμαι τον βασικό ισχυρισμό της εξαιρετικής του ομιλίας. Δεν πιστεύω ότι είμαστε σήμερα, ως κοινωνία, σε μια κατάσταση τελματώματος. Ούτε γενικής απάθειας. Έχουμε προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα. Έχουμε μπει στη φάση της απομάγευσης.

Έχουμε μπει στη φάση της απομάγευσης.

Εάν ο κ. Βακάλης εξέφραζε πριν από δύο χρόνια τους προβληματισμούς του, την απαισιοδοξία του σχετικά με την οικονομική πραγματικότητα του τόπου, εάν μιλούσε για αδιέξοδα, για λαβυρίνθους δίχως έξοδο, ξέρετε τί θα του έλεγαν πάμπολλοι συμπολίτες μας; "Τι ζόρι τραβάς; Τι μιζεριάζεις; Να, όπου να΄ναι έρχεται η Αριστερά! Θα σκίσει τα μνημόνια, θα καταργήσει τον ΕΝΦΙΑ και θα καλπάσουμε επιτέλους εν χορδαίς και οργάνοις προς μιαν ιδανική κοινωνία, προς τον Σοσιαλισμό, προς τον επί γης Παράδεισο!" Αυτά θα του έλεγαν. Και θα τα πίστευαν.   

Σήμερα πλέον, ύστερα από δύο σχεδόν χρόνια «αριστερής» διακυβέρνησης, κανείς δεν τολμάει να ξεστομίσει τέτοιες αρλούμπες. Γιατί θα ηχήσει όχι μόνο βλάσφημος απέναντι στα ζόρια που τραβάνε καθημερινά οι Έλληνες. Αλλά και κωμικός.

Όχι ότι οι κυβερνώντες έχουν πλέον προσγειωθεί. Παραμένουν ίσα-ίσα σε τεράστια απόσταση από την πραγματικότητα. Χάνονται -χαώνονται όπως λένε οι νέοι- στις ονειροφαντασίες τους. Όσο τουλάχιστον και στους πολιτικάντικους καιροσκοπισμούς τους. Να σας δώσω ένα πάρα πολύ πρόσφατο παράδειγμα.

Ξέσπασε προχθές ο γνωστός σάλος με την απόφαση του ΣτΕ σχετικά με τους χειρισμούς της κυβέρνησης στα ραδιοτηλεοπτικά. (Θα σας τα αναλύσει, προβλέπω, πολύ πιo εμβριθώς σε λίγο ο Ευάγγελος Βενιζέλος...) Πώς αντέδρασε η κυβέρνηση; Πρότεινε τον κύριο Βύρωνα Πολύδωρα για τη θέση του Προέδρου του ΕΣΡ. Πριν καν διαβάσει την απόφαση, προτού καν καθαρογραφεί η απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου, άρχισε να μιλάει για πρόσωπα. Λες και τα πρόσωπα ήταν το θέμα! 

Υπάρχει ωστόσο και κάτι ακόμα πιo ανεδαφικό. Η ίδια η αναγόρευση των αδειών, των συχνοτήτων, των τηλεοπτικών σταθμών σε κεντρικό, σε κομβικό ζήτημα για την Ελλάδα.

Πού ζουν αυτοί οι άνθρωποι; Δεν έχουν πάρει χαμπάρι ότι η τηλεόραση είναι ένα μέσον που φθίνει με εντυπωσιακή ταχύτητα; Ότι οι Έλληνες κάτω των 40 βασίζουν κάθε μέρα και περισσότερο την ενημέρωση, την επιμόρφωση και την ψυχαγωγία τους στο διαδίκτυο; Σε δέκα χρόνια δεν θα υπάρχουν καν κανάλια με τη μορφή που τα ξέρουμε. Ο καθένας θα επιλέγει από ψηφιακές πλατφόρμες το πρόγραμμα που επιθυμεί να παρακολουθήσει, θα φτιάχνει το δικό του μείγμα. Κανενός το αυτί δεν θα ιδρώνει για κυβερνητικές άδειες! Προς τι λοιπόν ο χορός των εκατομμυρίων; - τα οποία βεβαίως δεν πληρώθηκαν ούτε θα πληρωθούν ποτέ...   

Ανέφερα το παραπάνω ως παράδειγμα για να σας δείξω ότι συχνότατα, καθημερινά σχεδόν, στέκουμε στο δέντρο και ξεχνάμε το δάσος. Κοιτάμε το δάχτυλο και όχι το φεγγάρι. Αποπροσανατολιζόμαστε σε τέτοιο βαθμό ώστε ούτε καν συνειδητοποιούμε τι μάς γίνεται.   

Είχε κυριαρχήσει η πεποίθηση πως στην Ελλάδα το αύριο θα είναι πάντοτε καλύτερο από το χθες.

Βρίσκομαι ανάμεσά σας με την ιδιότητα του συγγραφέα. Δηλαδή του αφηγητή. Θα επιχειρήσω συνεπώς να σας αφηγηθώ τι περίπου συνέβη και φτάσαμε ως εδώ. Θα το κάνω αδρά, συνοπτικά, εμμένοντας σε κάποιες χαρακτηριστικές στιγμές. 

Το ερώτημα, στο σκέλος που αφορά στο παρελθόν μας, το έχει θέσει επιγραμματικά ως τίτλο ενός μυθιστορήματός του ο μεγάλος Περουβιανός συγγραφέας, ο Μάριο Βάργκας Λιόσα: "Πότε πήραμε την κάτω βόλτα;"  Πότε, φίλες και φίλοι, πήραμε την κάτω βόλτα; Ειλικρινά δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω μετά βεβαιότητας. Υπάρχουν δύο εκδοχές.

Η μία ισχυρίζεται πως μέχρι το 2004 τα πράγματα στην Ελλάδα πήγαιναν σχετικά καλά. Ότι με όλες τις παθογένειες και τις δυσλειτουργίες της, η πατρίδα μας όχι απλώς τα έβγαζε πέρα αλλά και προόδευε διαρκώς, προεξοφλώντας για τον εαυτό της ένα λαμπρό μέλλον. Ώσπου αίφνης εξελέγη τον Μάρτιο του 2004 μία κακή, ανεύθυνη, ανίκανη κυβέρνηση, η οποία σταδιακά εκτροχίασε τα πάντα. Δημοσιονομικά απολύτως ανεξέλεγκτα, αθρόες και παράλογες προσλήψεις, ξεχαρβάλωμα του κράτους και ιδού, πέντε χρόνια αργότερα, η καταστροφή και τα μνημόνια.

Ακούγεται κατ' αρχήν αρκετά πειστικό. Προβάλλουν εντούτοις δύο ενστάσεις: Δεν είχε, πρώτον, η Ελλάδα τις δικλείδες ασφαλείας ώστε να αποφύγει μια τέτοια κατά διαόλου εξέλιξη; Κανένας δεν μπορούσε να φρενάρει το εθνικό όχημα, το οποίο πήγαινε πανευτυχές κατά κρημνόν - σαν τρελό φορτηγό που λέει και το τραγούδι; Εάν το πολίτευμα δεν προέβλεπε καμιά απολύτως δικλείδα ασφαλείας, αυτό από μόνο του ήταν ένα σοβαρό δομικό πρόβλημα.  Δεύτερη ένσταση ή μάλλον απορία: Πόσα χρόνια χρειάζονται για να ξεθεμελιωθεί ό,τι καλό έχει χτιστεί; Το γκρέμισμα, θα μου πείτε, είναι ασύγκριτα ταχύτερο, απαιτεί ασύγκριτα μικρότερη προσπάθεια από το χτίσιμο. Ο καταστροφέας, ιδίως εάν απολαμβάνει της αποδοχής των πολλών, μπορεί να δράσει αστραπιαία σχεδόν. Θα το δεχτώ.

Υπάρχει ωστόσο και μια δεύτερη εκδοχή. Ότι η ελληνική οικονομία και η ελληνική κοινωνία άρχισε να παίρνει λάθος στροφή από την εποχή κιόλας της ένταξης στην τότε ΕΟΚ, τη μετέπειτα Ευρωπαϊκή Ένωση. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980.

Εγώ είμαι γεννημένος το 1966. Μεγάλωσα, πέρασα τα πρώτα και τα δεύτερα νιάτα μου, στο κέντρο της Αθήνας. Ως παιδί λοιπόν και ως έφηβος, θυμάμαι ότι από το εργοστάσιο φωταερίου στο Γκάζι, τη σημερινή Τεχνόπολη, μέχρι τον Ασπρόπυργο και την Ελευσίνα, απλωνόταν μια μεγάλη βιομηχανική ζώνη. Αντίστοιχη -φαντάζομαι- και ακόμα μεγαλύτερη είχατε εσείς εδώ, στη Λάρισα...

Δεν συγκρίνονταν ασφαλώς οι βιομηχανικές ζώνες στην πατρίδα μας με εκείνες της Γερμανίας, της Αμερικής ή της Ιαπωνίας. Διαθέταμε ωστόσο εν λειτουργία και φαινομενική τουλάχιστον ακμή πλείστα όσα μηχανουργεία, υφαντουργεία, καπνοβιομηχανίες, βυρσοδεψεία.... Ό,τι φοράγαμε, ό,τι καπνίζαμε και σίγουρα -για να αναφερθώ και στον αγροτικό τομέα- ό,τι πίναμε και τρώγαμε παραγόταν κατά το πλείστον στην Ελλάδα. Ισραηλινά πορτοκάλια; Κρασιά από τη Νότια Αφρική; Ούτε σαν αστείο δεν μπορούσε να σταθεί κάτι τέτοιο! Ως και πολλά από  τα αμαξώματα των αυτοκινήτων που κυκλοφορούσαν στους δρόμους μας είχαν κατασκευαστεί ενταύθα.

Υπήρξαμε Οδυσσείς.

Προφανώς εκείνη η ελληνική οικονομία, στον πρωτογενή και στον δευτερογενή της τομέα, όφειλε πάρα πολλά στον προστατευτισμό του κράτους. Στους δασμούς. Προφανώς επρόκειτο για ένα θερμοκήπιο, το οποίο δεν μπορούσε να αντέξει εσαεί. Προφανώς ορθά ενταχθήκαμε στην ΕΟΚ. Ορθά ανοιχτήκαμε σε μια θάλασσα πιό ανοιχτή, προκλητική, συχνά όμως και τρικυμιώδη. Και να μην το είχαμε πράξει τότε, η φορά των διεθνών πραγμάτων σάρωνε τα οικονομικά τουλάχιστον σύνορα...

Το πρόβλημα, η λάθος στροφή, έγκειται στο ότι η Ελλάδα έκανε ελάχιστα πράγματα για να επαναπροσανατολιστεί παραγωγικά. Να βρει έναν καινούργιο ρόλο σε μια ευρεία κοινότητα. Να επανεφεύρει τον εαυτό της. Σπαταλήσαμε χρόνο και χρήμα με εξωφρενική ανεμελιά. Περάσαμε τέσσερις χαρισάμενες δεκαετίες, εισπράττοντας ευρωπαϊκά πακέτα, απολαμβάνοντας βίο τρυφηλό. Τον βίο που σήμερα πάρα πολλοί Έλληνες νοσταλγούν και πάρα πολλοί παπατζήδες πολιτικοί υπόσχονται να τους δώσουν πίσω...

Έγιναν -εννοείται- εκσυγχρονιστικές απόπειρες. Κατασκευάστηκαν έργα υποδομής. Κατά κανόνα όμως, το πράγμα κάπου στράβωνε, η έμπνευση και ο μόχθος εν πολλοίς ακυρώνονταν.

Τα Ολυμπιακά έργα, οι μεγαλεπήβολες εγκαταστάσεις των Αγώνων, αφέθηκαν στην πλειονότητά τους να ρημάξουν. Το αεροδρόμιο "Ελευθέριος Βενιζέλος" -που θα γινόταν, λέει, διεθνής κόμβος, stop-over εκατοντάδων εκατομμυρίων επιβατών καθ'οδόν για την Μέση και για την Άπω Ανατολή- κατήντησε ένας ακόμα βαλκανικός αερολιμένας.

Μιλώντας για την εγκύκλια αλλά και την ευρύτερη, κοινωνική, παιδεία των Ελλήνων, εκεί και αν συντελέστηκε καταστροφή! Τα σχολεία και τα πανεπιστήμια διαρκώς υποβαθμίζονταν. Η αποεντατικοποίηση των σπουδών αποτελούσε το μόνιμο αίτημα του φοιτητικού κινήματος. Το στερεότυπο του αυστηρού, τυπολάτρη, κοινωνικά αντιδραστικού δασκάλου, ο οποίος εντούτοις μάθαινε γράμματα στα παιδιά, έδωσε τη θέση του σε έναν νωθρό υπάλληλο της εκπαίδευσης, με νεφελώδεις "προοδευτικές" δήθεν ιδέες, αγκιστρωμένο από τα συνδικαλιστικά του προνόμια. Υπερβάλλω; Αυτό το οποίο γνωρίζω με βεβαιότητα είναι ότι ο απόφοιτος του παλαιού εξαταξίου γυμνασίου, το παιδί της Κατοχής, υπερτερούσε σε γνώσεις και σε καλλιέργεια από πάρα πολλούς σημερινούς πτυχιούχους.

Θέλετε να σας δώσω τη γλαφυρότερη εικόνα της μεταπολιτευτικής χαρισάμενης ανοησίας; Παραμονή Πρωτοχρονιάς του 2002. Το 97% των τηλεθεατών, δηλαδή του ελληνικού λαού, παρακολουθούν, καρφωμένοι στους δέκτες τους, τον τελικό του Big Brother. Το κυρίαρχο μακράν ζήτημα του δημόσιου βίου μας είναι εάν θα αποχωρήσει από το "σπίτι" ο Τσάκας ή ο Πρόδρομος!

Δεν είχαμε άλλα προβλήματα; Βεβαίως και είχαμε. Είχε όμως καλλιεργηθεί και είχε κυριαρχήσει η πεποίθηση πως στην Ελλάδα το αύριο θα είναι πάντοτε καλύτερο από το χθες. Ότι η καθημερινότητά μας, σε υλικούς όρους, θα βελτιώνεται αέναα και αδιατάρακτα. Ότι ο υπερκαταλωτισμός και η ανεμελιά είχαν προσλάβει ισχύ φυσικού νόμου.

Οι Έλληνες που είναι σήμερα μικρότεροι από δέκα ετών, θα ζήσουν σε μια πατρίδα πολύ καλύτερη.

Ευθύνονται οι ηγεσίες; Ασφαλώς! Και δεν μιλάω μόνο για την πολιτική ηγεσία. Αλλά και για τους διανοούμενους, τους καλλιτέχνες, τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης, όπως τους αποκαλούν. Ουδείς σχεδόν έκρουσε εγκαίρως κώδωνα κινδύνου. Και αν ακόμα κάποιοι, ελάχιστοι, το έκαναν, δεν εισακούστηκαν. Ούτε καν ακούστηκαν.

Βεβαίως όλη αυτή, η μέχρις αποβλάκωσης ανεμελιά, προετοίμασε άριστα το έδαφος για ό,τι επακολούθησε. Όταν οι αυταπάτες μιας κοινωνίας καταρρέουν ξαφνικά και απροειδοποίητα με πάταγο, η κοινωνία τρελαίνεται.

Τον έχετε πολύ πρόσφατο, δεν χρειάζεται εγώ να σας τον θυμίσω, τον χορό των τεράτων που στήθηκε πάνω στο χρεοκοπημένο ελληνικό κράτος. Το εμφύλιο πνεύμα που αναζωπυρώθηκε -εξήντα χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου- και που κυριάρχησε. Πολιτικοί απατεώνες ντόπαραν την κοινωνία. Έσπειραν την εχθροπάθεια, τη μισαλλοδοξία, τον φανατισμό. Καλλιέργησαν τις πιό έωλες και ανεδαφικές ελπίδες. Κατέκτησαν έτσι την κυβερνητική εξουσία. Τα ψέμματά τους σήμερα τους καταδιώκουν. Τους εκδικούνται.  

Για αυτό και λέω ότι η σημερινή στιγμή είναι καλή. Διότι οι Έλληνες -ακόμα και οι πιό ευκολόπιστοι και οι πιό παρασυρμένοι από το αντιμνημονιακό παραλήρημα- έσπασαν επιτέλους τα μούτρα τους πάνω στην ξεροκέφαλη πραγματικότητα. Τραυματισμένοι, απογοητευμένοι, οργισμένοι... Αλλά επιτέλους απομαγεμένοι. Έτοιμοι να συνομιλήσουν με την αλήθεια. Ύστερα από μια εξαετία μνημονίων, η Ελλάδα πλέον ενηλικιώνεται.

Συμφωνώ και επαυξάνω σε αυτό που είπε ο κ. Βακάλης: Η πατρίδα μας έχει όλες τις προϋποθέσεις να γίνει μια χώρα όχι απλώς ευημερούσα, αλλά και ακμάζουσα συνολικά. Βρίσκεται σε εξαιρετική γεωπολιτική θέση. Διαθέτει ένα ανθρώπινο δυναμικό, το οποίο σε βάθος αιώνων έχει αποδείξει και την ζωτικότητα και την προσαρμοστικότητα και τη ροπή του προς την προκοπή.     

Ας μην λησμονούμε ότι η Ιστορία του Νέου Ελληνικού Κράτους είναι μια ιστορία επιτυχίας. Μετά την επανάσταση του 1821, που ηττήθηκε μεν στρατιωτικά, θριάμβευσε δε διπλωματικά, ήμασταν το πρώτο κομμάτι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που αποτίναξε τον ζυγό. Μέσα σε λιγότερο από εκατό χρόνια, τριπλασιάσαμε το έδαφος και πενταπλασιάσαμε τον πληθυσμό μας. Βρεθήκαμε και στους δύο παγκοσμίους πολέμους στο στρατόπεδο των νικητών. Και παρά τους εμφυλίους, τις χρεοκοπίες, τις δικτατορίες, τα πισωγυρίσματα, ανήκουμε εδώ και τριανταπέντε χρόνια στη λέσχη των εικοσιπέντε; των τριάντα; πλουσιότερων χωρών στον κόσμο. 

Καλό θα ήταν τις στιγμές που μιζεριάζουμε, τις στιγμές που ελεεινολογούμε και κλαιγόμαστε, να το θυμίζουμε αυτό στους εαυτούς μας. Το ενενήντα τοις εκατό των επί της γης ανθρώπων ζούν χειρότερα και τρισχειρότερα από εμάς.

Υπήρξαμε τυχεροί; Υπήρξαμε μάγκες; Ας χρησιμοποιήσουμε μια πιό ωραία λέξη: Υπήρξαμε Οδυσσείς.

Ο Οδυσσέας -ο πολυμήχανος, ο ταξιδευτής, ο μπαγαπόντης ενίοτε, ήρωας, ο άνθρωπος των ποικίλων στοχαστικών προσαρμογών, για να θυμηθούμε τον Καβάφη- ήταν και παραμένει ο αρχετυπικός Έλληνας. Είναι ο κοινός μας πατέρας. 

Τι θα μας έλεγε σήμερα ο Οδυσσέας; Να πιάσουμε επιτέλους τον ταύρο από τα κέρατα. Να πάρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας. Πώς θα μιλούσε ο Οδυσσέας σε έναν σημερινό πιτσιρικά, που έχει υποστεί εξ'απαλών ονύχων την κρίση και έχει ενηλικιωθεί σε ένα περιβάλλον γονιών και δασκάλων οι οποίοι βλαστημούν και κλαίνε τη μοίρα τους; "Βρε ανόητε" θα του έλεγε "τι θες να γίνεις; Ένας διορισμένος με ρουσφέτι; Ένας μονιμοποιημένος καταθλιπτικός; Ένας προστατευμένος από την αξιολόγηση που βουλιάζει μες στην απέραντη πλήξη της εργασιακής του ασφάλειας; Ανασκουμπώσου! Χτίσε το μέλλον σου με τα χέρια σου και με το μυαλό σου!"

Το σημερινό παγκόσμιο χωριό δίνει απέραντες ευκαιρίες στους δυναμικούς ανθρώπους. Τα σύνορα έχουν πέσει. Η πληροφορία, η γνώση, η επιστήμη, η τέχνη ταξιδεύουν με εξωφρενικές ταχύτητες. Στο σημερινό και στο αυριανό παγκόσμιο χωριό, κανένα ταλέντο δεν θα μένει αναξιοποίητο.

Ας πάψουμε να λέμε «μας ξεριζώσανε τα παιδιά μας και τα στείλανε στο εξωτερικό». Ακόμη κι αν πήγαν λόγω ανάγκης στο εξωτερικό, είναι πάρα πολύ τυχερά που πήγαν. Πάντοτε κινητήριος δύναμη η ανάγκη ήταν. Ο  άνθρωπος δεν ξεκουνιέται παρά μόνον όταν νοιώσει το σφίξιμο της ανάγκης.

Απλώς για αυτά τα παιδιά, που μετανάστευσαν κατά την τελευταία εξαετία, -και για τα άλλα παιδιά που έμειναν στην Ελλάδα και μοχθούν για να επιβιώσουν- πρέπει να δημιουργηθούν οι πρόσφορες συνθήκες. Οι νομοθετικές, οι διοικητικές συνθήκες, το έδαφος, ώστε να επιστρέψουν ή να βγουν απ'το καβούκι τους και να επιχειρήσουν την έφοδο προς το μέλλον.

Αυτό ακριβώς θα αποτελέσει το μέγα διακύβευμα της επόμενης μέρας, όταν θα κλείσει ο φαύλος κύκλος του εθνικολαϊκισμού.   

Πείτε υπεραισιόδοξο. Στοιχηματίζω ότι οι Έλληνες που είναι σήμερα μικρότεροι από δέκα ετών, θα ζήσουν και θα δημιουργήσουν σε μια πατρίδα πολύ καλύτερη, πολύ υγιέστερη από αυτήν την οποίαν εμείς γνωρίσαμε, αγαπήσαμε και σιχαθήκαμε.

Σας ευχαριστώ πολύ.

 * Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: John William Waterhouse RA (1849 –1917), Ulysses and the Sirens

 ** Για την ομιλία του Θανάση Βακάλη, δείτε εδώ: http://ekyklos.gr/sb/316-omilia-thanasi-vakali-stin-ekdilosi-tou-kyklou-ideon-sti-larisa.html

Για την ομιλία του Ευάγγελου Βενιζέλου, δείτε εδώ: http://www.evenizelos.gr/407-speeches/conferencespeech/conferencespeech2016/5470-2016-11-01-19-30-37.html

Ομιλία Χρ. Χωμενίδη στην εκδήλωση του Κύκλου Ιδεών στη Λάρισα from Evangelos Venizelos on Vimeo.