Η πυκνότητα των γεγονότων και των πολιτικών μεταβολών που συμβαίνουν, έκαναν τον προηγούμενο χρόνο να μοιάζει με ένα περίπου άλλο 1989. Οι παλιές βεβαιότητες καταρρέουν, παραδοσιακές πολιτικές ταυτότητες και αξίες υποχωρούν, τα πολιτικά συστήματα χάνουν τα σταθερά σημεία ισορροπίας τους, θεσμικά κεκτημένα βρίσκονται υπό αμφισβήτηση. Η περίοδος έχει τα χαρακτηριστικά μίας μετακρίσης. Μόνο που αυτή δεν ανοίγει ένα νέο ιστορικό κύκλο ευημερίας, περισσότερης δημοκρατίας και σταθερότητας, όπως πιθανώς εύλογα υποθέταμε τα προηγούμενα χρόνια. Αντίθετα, είναι ένα νέο, διαφοροποιημένο στάδιο που απειλεί όχι μόνο την οικονομική ευημερία, αλλά κυρίως το δημοκρατικό κεκτημένο.
Η Δημοκρατία επανέρχεται ως το κεντρικό ζήτημα του πολιτικού και ιδεολογικού discourse.
Αυτή η περίοδος διατυπώνει ξανά τα μεγάλα ιστορικού χαρακτήρα πολιτικά διλήμματα που θα προσδιορίσουν τις εθνικές επιλογές και στρατηγικές των χωρών για το μέλλον. Τα πολιτικά διλήμματα δεν περιστρέφονται τώρα αποκλειστικά γύρω από τις «διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις» και τις οικονομικές προσαρμογές, συζήτηση που είχε δεσπόσει τα προηγούμενα χρόνια ως το βασικό επίδικο των πολιτικών και ιδεολογικών αντιθέσεων. Η συνέχιση της παγκοσμιοποίησης, η ανάδυση νέων οικονομιών, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, η εμφάνιση των νέων άκρων, ο λαϊκισμός, η προσφυγική κρίση και ο ολοκληρωτισμός του ISIS είναι στοιχεία ενός πλέγματος νέων κινδύνων και ευκαιριών που αναδιαμορφώνουν τις κρίσιμες εθνικές και πολιτικές επιλογές και επαναφέρουν τη Δημοκρατία ως το κεντρικό ζήτημα του πολιτικού και ιδεολογικού discourse. Η Δημοκρατία γίνεται ξανά το επίκεντρο που συναρθρώνει όλες τις πολιτικές συγκρούσεις: ανοιχτή vs κλειστή κοινωνία, θεσμοί vs αυταρχισμός, ευρωπαϊκή/διεθνής ολοκλήρωση vs εθνικισμός, πρόοδος vs οπισθοδρόμηση, εσωστρέφεια vs εξωστρέφεια, φόβος vs ελπίδα.
Η διαλεκτική της σύγκρουσης της δημοκρατίας με τις απειλές και τους «εχθρούς» της βρίσκεται σε νέα φάση. Πριν την κρίση συζητούσαμε για τη σχέση δημοκρατίας και αγορών και μέσα στην κρίση για τη σχέση δημοκρατίας και προγραμμάτων λιτότητας. Στην νέα φάση της σύγκρουσης της δημοκρατίας με τα νέα άκρα και τον λαϊκισμό αμφισβητούνται στον πυρήνα τους η ανοιχτή κοινωνία, η ελευθερία και οι δημοκρατικοί θεσμοί και όχι απλώς ο μετριασμός της ελευθερίας των εθνικών επιλογών, όπως συνέβαινε τα προηγούμενα χρόνια. Το περίφημο «τέλος της Ιστορίας» είναι μακρινό παρελθόν και η «επανεκκίνηση της Ιστορίας» δεν έχει ακόμα προσδιορίσει το μέλλον.
Το περίφημο «τέλος της Ιστορίας» είναι μακρινό παρελθόν και η «επανεκκίνηση της Ιστορίας» δεν έχει ακόμα προσδιορίσει το μέλλον.
Στη δική μας περίπτωση, η διαλεκτική των συγκρούσεων της δημοκρατίας έχει σημαντικές αντιφάσεις. Η ομαλή εναλλαγή στην εξουσία, οι εκλογές και το δημοψήφισμα έδειξαν ότι η δημοκρατία μπορεί να λειτουργεί στα μεγάλα πολιτικά και θεσμικά ζητήματα χωρίς εκτροπές. Ωστόσο, αυτό δεν έχει αποτρέψει την κατάρρευση των θεσμών και της δημόσιας σφαίρας και την κατίσχυση ενός πλαισίου ιδεών που κατευθύνει τις εθνικές επιλογές προς την εσωστρέφεια, τον εθνικισμό, τα κλειστά συστήματα, τον συντηρητισμό και την θεσμική ατροφία. Είναι στην πραγματικότητα η «θεσμοποίηση» της λογικής του αντιμνημονίου των προηγούμενων ετών. Η ρεαλιστική στροφή της κυβερνητικής συμμαχίας και η αμφίθυμη αποδοχή της αναγκαιότητας εφορμογής κάποιου μνημονίου δεν είναι ικανά στοιχεία για να αλλάξουν το ιδεολογικό υπόστρωμα που κυριαρχεί αυτά τα χρόνια. Δεν είναι καθόλου απροσδόκητο ότι, το 2015 αμφισβητήθηκαν ιστορικά κεκτημένα της χώρας, όπως η συμμετοχή στην ευρωζώνη και στην συνθήκη Σέγκεν.
Το πολιτικό ζήτημα στην Ελλάδα είναι πώς θα αντιστραφεί όλη η πολιτική και κοινωνική agenda από το κλειστό στο ανοιχτό, από τον εθνικισμό στην ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, από την εσωστρέφεια στην εξωστρέφεια, από τον ασφυκτικό έλεγχο των θεσμών από πολιτικά/κομματικά συμφέροντα στην ποιοτική δημοκρατία, από τις «θεσμισμένες» ανισότητες στην ισότητα των ευκαιριών, από τις κρυφές εξυπηρετήσεις και τις νομοθετικές διαδικασίες της τελευταίας στιγμής στα ανοιχτά δεδομένα, την διαφάνεια και την κοινωνική διαβούλευση. Αυτός είναι ο τρόπος για να αντιμετωπιστεί το μεγάλο κοινωνικό ζήτημα: πώς θα βγουν εκατομμύρια πολίτες από τις σκιές. Όλοι εκείνοι που αποχωρούν από τις εκλογικές διαδικασίες, που δεν συμμετέχουν στην συλλογική λήψη αποφάσεων, που είναι εκτός εργασιακού και παραγωγικού χάρτη, που ιδιωτεύουν παραιτημένοι από κάθε συλλογική προσπάθεια. Η δημόσια σφαίρα ερημώνει και μοιραία λεηλατείται από δημαγωγούς, ισχυρά μικρά και μεγάλα συμφέροντα και μηχανισμούς πολιτικής συναλλαγής που παρέμειναν ανέγγιχτοι μέσα στην κρίση.
Το μεγάλο κοινωνικό ζήτημα: πώς θα βγουν εκατομμύρια πολίτες από τις σκιές.
Η ανοιχτή Ελλάδα που αποσπά από την παγκόσμια οικονομία αυτό που πραγματικά μπορεί, που μετατρέπει τις ευρωπαϊκές κρίσεις σε ευκαιρία για να γίνει κρίσιμο μέρος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, που γίνεται υπόδειγμα δημοκρατίας και σταθερότητας στην ευρύτερη περιοχή και βγάζει τους πολίτες της από τις σκιές της δημόσιας σφαίρας είναι το νέο «αφήγημα» που έχει αξία να συζητηθεί. Σ΄ αυτό το πλαίσιο, η ίδια η συζήτηση για τις μεταρρυθμίσεις και τις προσαρμογές θα αποκτήσει πραγματική κοινωνική αναφορά, υποκαθιστώντας το «ακοινώνητο» τεχνοπολιτικό λεξιλόγιο ή τις παραλυτικές ερμηνείες περί εξωτερικής επιβολής. Τότε θα γίνει ακόμα πιο καθαρό ότι πέρα από την δραχμική Ελλάδα της απομόνωσης ή την ευρωπαϊκή Ελλάδα της μόνιμης καθυστέρησης, υπάρχει και η ευρωπαϊκή Ελλάδα της δημοκρατίας και της ευημερίας.
Οι πολιτικές εξελίξεις που αναμένονται το 2016 για την κεντροδεξιά και την κεντροαριστερά ίσως διαμορφωθούν καθοριστικά από τα πολιτικά υποκείμενα που θα μετατρέψουν ένα τέτοιο «αφήγημα» σε κοινωνική αγωνία και διεκδίκηση.
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Rene Magritte (1898-1967), Golconda