Το κείμενο αποτελεί την ομιλία του Αλέκου Κρητικού στην εκδήλωση του Κύκλου Ιδεών στο Αγρίνιο με θέμα «Ποιο μέλλον για την Ελλάδα; Ο ρόλος του πρωτογενή τομέα» και ομιλητές τον Ξενοφώντα Μπρουντζάκη και τον Ευάγγελο Βενιζέλο, στις 26/11/2016. Τη συζήτηση συντόνιζε ο Χρήστος Κωστακόπουλος.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ : Από πού να αρχίσουμε, πώς να συνεχίσουμε
Αν η ανάπτυξη είναι – ή πρέπει να είναι – μέγα ζητούμενο και διαρκής στόχος για όλες τις οικονομίες και κοινωνίες, για τη χώρα μας είναι σήμερα κάτι πολύ περισσότερο. Είναι προϋπόθεση επιβίωσης.
Μια σειρά αλληλοσυνδεόμενων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών παραγόντων έχει συντελέσει , ήδη πριν την κρίση, στη χαμηλή ανταγωνιστικότητα της οικονομίας μας, στην υστέρηση ξένων επενδύσεων, στη στήριξη σε μια μη βιώσιμη ζήτηση και σε συνθήκες που όχι μόνο δεν ευνοούν αλλά και, πολλές φορές, αποθαρρύνουν την επιχειρηματικότητα, και σε μια χαμηλή παραγωγικότητα που υπολείπεται της ευρωπαϊκής σε όλους τους τομείς.
Η δημιουργία προκύπτει με βούληση, γνώση, μέθοδο, σχέδιο. Και με όραμα.
Οι προαναφερθείσες αδυναμίες επιδεινώθηκαν κατά τη διάρκεια της κρίσης. Εξελίχθηκαν σε αποδόμηση του παραγωγικού ιστού συνοδευόμενη από σχεδόν πλήρη αποεπένδυση με δραματικές επιπτώσεις στην παραγωγή, στην απασχόληση, στην κοινωνία εν τέλει. «Σβησμένες όλες οι φωτιές οι πλάστρες μεσ’ στη χώρα», όπως έγραφε ο Παλαμάς ένα αιώνα πριν.
Είναι όμως έως αφελές να θεωρούμε ότι εξαντλήσαμε τα περιθώρια της ύφεσης και ότι η καταστροφή θα λειτουργήσει από μόνη της δημιουργικά. Η δημιουργία προκύπτει με βούληση, γνώση, μέθοδο, σχέδιο. Και με όραμα, βεβαίως.
Ούτε το «πιεσμένο ελατήριο», με το οποίο πολλοί παρομοιάζουν την παρούσα κατάσταση και δυναμική της ελληνικής οικονομίας θα εκτιναχθεί από μόνο του, όπως κάποιοι διατείνονται, αν δεν υπάρχει ο κατάλληλος χειρισμός απασφάλισής του. Με τέτοιους κατάλληλους χειρισμούς και σχέδιο, η Λετονία, με τη στοχευμένη έμφαση στις νέες τεχνολογίες, ανέκτησε μέσα σε δύο χρόνια απώλειες 25% του ΑΕΠ της. Αντίστοιχη στόχευση και αποτελέσματα είχε και η Εσθονία που, μεταξύ άλλων, παρήγαγε το λογισμικό του Skype.
Έχει υποστηριχθεί, χωρίς να αμφισβητηθεί, ότι η οικονομία μας, για να ανακάμψει, χρειάζεται μέσα στην επόμενη πενταετία ένα «επενδυτικό σοκ» 100 δισ. ευρώ δηλαδή πολλές εγχώριες και ξένες άμεσες επενδύσεις. Που με τη σειρά τους προϋποθέτουν σταθερό μακροοικονομικό και φορολογικό πλαίσιο, πολιτική σταθερότητα και φερεγγυότητα και, γενικότερα, ευνοϊκό περιβάλλον σε ό,τι αφορά θεσμούς, δημόσια διοίκηση, υποδομές, αγορά εργασίας, κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό, υγιές τραπεζικό σύστημα και βεβαίως, όχι capital controls.
Για να διασφαλισθούν οι προϋποθέσεις αυτές, είναι αδήριτα αναγκαία η διαμόρφωση και εφαρμογή, ενός «Εθνικού Σχεδίου Ανάπτυξης και εξόδου από την κρίση» που θα καλύπτει το σύνολο της οικονομικής και κοινωνικής ζωής και πορείας της χώρας και θα περιλαμβάνει:
- την εξυγίανση των δημόσιων οικονομικών και τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος
- την αποκατάσταση ομαλής λειτουργίας του τραπεζικού συστήματος
- την αποκατάσταση της παραγωγικής διαδικασίας και την άμεση αντιμετώπιση της αποεπένδυσης που γνώρισε η χώρα , κυρίως κατά τα χρόνια της κρίσης
- την αποδοτική χρήση των διαθέσιμων πόρων και εργαλείων (ΕΣΠΑ, ΠΔΕ, ΕΤΕπ, Επενδυτικός Νόμος, Σχέδιο Juncker)
- την προώθηση της εξωστρέφειας
- την ενίσχυση της καινοτομίας
- την προσέλκυση νέων πόρων και σημαντικών άμεσων ξένων επενδύσεων
- την αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας και τις Συμπράξεις Δημόσιου/Ιδιωτικού Τομέα
- την αναβάθμιση της παιδείας και την ανταπόκρισή της στις σύγχρονες προκλήσεις
- την αύξηση της απασχόλησης και ουσιαστικής μείωσης της ανεργίας και τη διασφάλιση της αναγκαίας κοινωνικής προστασίας, χωρίς τις οποίες η ανάπτυξη καθίσταται , κατ’ ουσίαν, κενή περιεχομένου.
Η ελληνική γεωργία καλείται να βρει τη θέση της μέσα σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον.
Αν επιχειρήσουμε μια ομαδοποίηση των παραπάνω στόχων, θα δούμε ότι αυτοί εντάσσονται σε τρεις γενικότερους στόχους :
α) τη βελτίωση των δημοσιονομικών / μακροοικονομικών δεικτών και τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος,
β) την επίτευξη διατηρήσιμης οικονομικής ανάπτυξης (σε όρους αύξησης ΑΕΠ , που αρχικά θα μεταφρασθεί σε μείωση της ανεργίας και, ακολούθως σε αυξημένα εισοδήματα) και
γ) τη βελτίωση της κοινωνικής προστασίας .
Παρ’ όλο που οι δημοσιονομικοί/μακροοικονομικοί στόχοι έχουν αναδειχθεί στο νέο «Άγιο Δισκοπότηρο», μπορεί βάσιμα να υποστηριχθεί ότι μεταξύ των ως άνω τριών γενικών στόχων, προτεραιότητα, στη σημερινή συγκυρία - και της, εν τοις πράγμασι, «περιόδου χάριτος», όσον αφορά το χρέος - μπορεί και πρέπει να δοθεί στην επανεκκίνηση της πραγματικής οικονομίας, δηλαδή στην οικονομική ανάπτυξη. Αυτό υπογραμμίζει και η εντελώς πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ, η οποία υποστηρίζει όχι πλέον εμμονή στις μακροοικονομικές ρυθμίσεις αλλά αύξηση των δαπανών για ανάπτυξη.
Η ανάπτυξη θα εξυπηρετήσει και τους δύο άλλους στόχους, αφ’ ενός μέσω της αποκλιμάκωσης του χρέους ως ποσοστού του ΑΕΠ και αφ’ ετέρου μέσω της διασφάλισης επαρκούς βάσης αναδιανομής για την παροχή της αναγκαίας κοινωνικής προστασίας. Αναδιανομή σε συνθήκες κατάρρευσης, χωρίς έμφαση στην παραγωγική βάση, σημαίνει ότι όλοι, λιγότερο ή περισσότερο αδύναμοι, γίνονται ακόμη πιο αδύναμοι και τούτο χωρίς τέρμα, σε μια, εν τέλει , εκδήλωση αρνητικής αλληλεγγύης.
Αναδιανομή σε συνθήκες κατάρρευσης, χωρίς έμφαση στην παραγωγική βάση, σημαίνει ότι όλοι γίνονται ακόμη πιο αδύναμοι.
Προτεραιότητα στην ανάπτυξη λοιπόν και ξέρουμε από πού πρέπει να αρχίσουμε. Οι υπάρχουσες έγκυρες μελέτες ( McKinsey, ΙΟΒΕ, ΚΕΠΕ) συγκλίνουν ως προς τους συγκεκριμένους κλάδους, στους οποίους η οικονομία και η χώρα μας εμφανίζουν συγκριτικό πλεονέκτημα.
Ξεκινώντας από τον πρωτογενή τομέα, θα αρχίσουμε με τη διαπίστωση ότι, όπως και σε όλες σχεδόν τις χώρες, η σημασία του πρωτογενούς τομέα στην Ελλάδα φθίνει σταδιακά. Όμως, τόσο σε όρους προστιθέμενης αξίας, όσο και σε όρους απασχόλησης, η πτώση είναι μεγαλύτερη στη χώρα μας απ’ ότι στις περισσότερες χώρες της ΕΕ.
Η ελληνική γεωργία καλείται να βρει τη θέση της μέσα σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον απελευθέρωσης αγορών, έντονου διεθνούς ανταγωνισμού, τεχνολογικών εξελίξεων, αλλαγής προτύπων διαβίωσης και, επομένως, της ζήτησης.
Πέρα από την οικονομική της σημασία, η γεωργία συνεισφέρει σε πολλαπλά επίπεδα: στο κοινωνικό επίπεδο, με τη συγκράτηση του πληθυσμού σε αγροτικές και μειονεκτικές περιοχες, σε περιβαλλοντικό επίπεδο (ορθές πρακτικές έχουν θετικές επιπτώσεις στην ποιότητα του εδάφους, στη βιοποικιλότητα, στο οικοσύστημα) χωρίς να παραγνωρίζεται ο παλαιότερος - και ελπίζουμε να μην ξαναγίνει σημαντικότερος- ρόλος της που είναι η επισιτιστική ασφάλεια.
Εμπόδια στην ανάπτυξή της αποτελούν κυρίως η χαμηλή παραγωγικότητα, ο μικρός κλήρος (51% των εκμεταλλεύσεων είναι κάτω των 20 στρεμμάτων), η χαμηλή διείσδυση, κυρίως στις ευρωπαϊκές αγορές. Πρέπει, ως εκ τούτου, να στοχεύσει στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και της εξωστρέφειάς της. Η προώθηση των στόχων αυτών απαιτεί στροφή σε προϊόντα υψηλής ποιότητας και προστιθέμενης αξίας, βελτίωση της ηλικιακής σύνθεσης του αγροτικού πληθυσμού, βελτίωση των συνθηκών εμπορίας, ενίσχυση της καινοτομίας, έμφαση σε δυναμικά προϊόντα και προσανατολισμό σε δυναμικές αγορές του εξωτερικού, ενίσχυση της αναγνωρισιμότητας των ελληνικών προϊόντων. Είναι προφανές ότι το κράτος έχει σημαντικό ρόλο να παίξει στην υποστήριξη επίτευξης αυτών των στόχων.
- με μέτρα διευκόλυνσης της χρηματοδότησης,
- με μέτρα υποστήριξης της εξωστρέφειας, ενίσχυση της αναγνωρισιμότητας (ισχυρά brand names), εκμετάλλευση/διεκδίκηση ποιοτικών σημάτων,
- με ενθάρρυνση δημιουργίας ομάδων/οργανώσεων παραγωγών : η δημιουργία ομάδων/οργανώσεων παραγωγών μπορεί να συνεισφέρει στην αντιμετώπιση προβλημάτων όπως ο κατακερματισμός του κλήρου αλλά και στην αύξηση της διαπραγματευτικής δύναμης των παραγωγών, στην καθετοποίηση της παραγωγής – εξαλείφοντας ενδιάμεσους κρίκους της εφοδιαστικής αλυσίδας, έτσι ώστε οι ίδιοι να απολαμβάνουν καλύτερες τιμές και ο καταναλωτής φθηνότερα προϊόντα. Ας θυμηθούμε, για παράδειγμα, ότι η μεγαλύτερη σήμερα βιομηχανία γαλακτοκομικών προϊόντων Lurpak ξεκίνησε ως συνεταιριστική οργάνωση Δανών αγελαδοτρόφων.
- με μέτρα προσέλκυσης νέων ανθρώπων στη γεωργία, με τεχνική, επιστημονική και διοικητική υποστήριξη,
- με μέτρα υποστήριξης και αξιοποίησης των αποτελεσμάτων της έρευνας: στην Ελλάδα υπάρχουν πολύ αξιόλογες ανώτατες σχολές και ερευνητικά κέντρα, που θα πρέπει να βρίσκονται σε άμεση επαφή με την παραγωγή, την οποία να καθοδηγούν αλλά και ταυτοχρόνως να καθοδηγούνται από τις ανάγκες της, με εισαγωγή καινοτόμων ιδεών, νέων προϊόντων κ.ο.κ.
- με τράπεζες γενετικού υλικού, παραγωγή πολλαπλασιαστικού υλικού, κλπ.: η Ελλάδα παρουσιάζει μεγάλη βιοποικιλότητα και είναι αναγκαία η διατήρηση, ταυτοποίηση και ο χαρακτηρισμός του υπάρχοντος γενετικού υλικού. Συγχρόνως είναι αναγκαίο να αναπτυχθεί και εκσυγχρονισθεί η παραγωγή πολλαπλασιαστικού υλικού (άνω του 90% των αναγκών σε σπόρο για κηπευτικά φυτά και ορισμλενα φυτά μεγάλης καλλιέργειας καλύπτεται από εισαγωγές).
Η απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας αναμένεται να έχει πολλαπλά οφέλη για την οικονομία.
Σε ό,τι αφορά την αλιεία, το κυρίως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα της χώρας εντοπίζεται στην υδατοκαλλιέργεια, κλάδο για τον οποίο διαθέτει τεχνογνωσία και υποδομές. Σημαντική συμβολή στην περαιτέρω ανάπτυξη του κλάδου (αύξηση παραγωγής κατά 50% μέχρι το 2020) θα είχε ο εξορθολογισμός του συστήματος αδειοδοτήσεων και ο χωροταξικός σχεδιασμός, παράλληλα με τη σταθερότητα των μηχανισμών εποπτείας.
Σε ό,τι αφορά τη συλλεκτική αλιεία, συμμετέχει στο ΑΕΠ της χώρας σε ποσοστό 0,30% (η υδατοκαλλιέργεια 0,25%) έναντι 0,06% και 0,03% στην ΕΕ. Η μεταποίηση όμως ιχθυηρών, συμμετέχει με 0,07% έναντι 0,17% της ΕΕ. Αρα η χώρα μας υστερεί στον μεταποιητικό κλάδο της αλιείας, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τον υπόλοιπο αγροτοδιατροφικό τομέα. Προτείνεται συλλογική δραστηριοποίηση των αλιέων για καθετοποίηση της παραγωγής, επένδυση στην εμπορία και διαφήμιση (δημιουργία brand name ελληνικής συλλεκτικής αλιείας, θεσμοθέτηση καταφυγίων ιχθύων για ανάκαμψη ειδών που έχουν υποστεί σημαντική μείωση.
Τέλος, ως προς την κτηνοτροφία, προτείνεται ξεκάθαρο καθεστώς για τους βοσκοτόπους, στήριξη και κατάρτιση νέων κτηνοτρόφων, γενετική βελτίωση, αξιοποίηση αποτελεσμάτων έρευνας, επέκταση της καλλιέργειας φυτών κατάλληλων για ζωοτροφές, με στόχο την μείωση της ελλειμματικότητας ζωικής παραγωγής, μείωση του κόστους παραγωγής, ενίσχυση της βιολογικής κτηνοτροφίας, καθετοποίηση της παραγωγής και αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων της μεσογειακής διατροφής.
Ακολουθεί ο κλάδος του τουρισμού, της «βαρειάς βιομηχανίας» της χώρας, όπως συνηθίζεται να αποκαλείται, ο μεγαλύτερος εξαγωγικός κλάδος της χώρας. Οι προτάσεις επικεντρώνονται στην προώθηση εναλλακτικών μορφών τουρισμού σε συνδυασμό με στοχευμένο marketing σε επιλεγμένες αγορές, η απλοποίηση του θεσμικού πλαισίου για τη χωροθέτηση και την αξιοποίηση αδρανών περιουσιακών στοιχείων τουριστικού ενδιαφέροντος, ο εκσυγχρονισμός των μαρινών και των μεγάλων λιμανιών αλλά και άλλες θεσμικές βελτιώσεις όπως π.χ, το ωράριο επισκεψης αρχαιολογικών χώρων.
Σημαντικό ρόλο μπορεί να παίξει η μεταποίηση, ιδιαίτερα στους κλάδους των τροφίμων και του φαρμάκου (γενόσημα κ.λπ.).
Χρειάζεται να εκπονηθεί ένα πολυετές «Εθνικό Σχέδιο Ανάπτυξης και εξόδου από την κρίση», μιας «Λευκής Βίβλου».
Η Ελλάδα, πέρα από τους αξιόλογους ενεργειακούς πόρους που διαθέτει, έχει μια γεωγραφική θέση που της επιτρέπει να παίξει σημαντικό ρόλο στα ευρωπαϊκά ενεργειακά δίκτυα. Η απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας αναμένεται να έχει πολλαπλά οφέλη για την οικονομία.
Η γεωγραφική θέση της χώρας της προσφέρει σημαντικό πλεονέκτημα τον τομέα των μεταφορών (χερσαίων και θαλασσίων) συμπεριλαμβανομένων των υπηρεσιών logistics . Μπορεί να καταστεί η κύρια πύλη εξαγωγής/προώθησης φορτίων από και προς την Κεντρική/Ανατολική Ευρώπη και την Ασία. Προϋπόθεση – μεταξύ άλλων – η διασύνδεση του οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου με τους διεθνείς λιμένες της χώρας, τα εμπορευματικά κέντρα και τις βιομηχανικές περιοχές.
Σημαντική αναμένεται επίσης να είναι η συμβολή τομέων και κλάδων όπως το λιανικό και χονδρικό εμπόριο, η περιβαλλοντική βιομηχανία, η Πληροφορική και οι Επικοινωνίες, καθώς και η ποντοπόρος ναυτιλία.
Ας σημειωθεί ακόμη η σημασία των εν δυνάμει διακλαδικών συνεργειών (τουρισμός/αγροτοδιατροφικός τομέας/μεταφορές, πρωτογενής τομέας/μεταποίηση, ναυτιλία/ασφαλιστικός/χρηματοπιστωτικός κλάδος κ.λπ.
Θα ήταν όμως παράλειψη αν δεν υπογραμμίζαμε ότι όλα τα παραπάνω έχουν μια κοινή προϋπόθεση: την εξασφάλιση της αναγκαίας ρευστότητας, η οποία όμως δεν μπορεί σήμερα να δοθεί από το τραπεζικό σύστημα, το οποίο επίσης επλήγη σοβαρότατα από την κρίση ( και όχι το αντίστροφο, όπως αλλού). Η αδυναμία εξασφάλισης της αναγκαίας ρευστότητας οφείλεται σε δύο βασικούς λόγους:
- τη συρρίκνωση των καταθέσεων και την αδυναμία ανάκαμψής τους όσο διατηρούνται τα capital controls αλλά και τη συρρίκνωση των εισοδημάτων που οδηγεί σε χρήση τυχόν καταθέσεων για κάλυψη τρεχουσών αναγκών
- στα «κόκκινα» - μη εξυπηρετούμενα – δάνεια, το ποσοστό των οποίων, πολλαπλάσιο του ευρωπαϊκού μέσου όρου, περιορίζει τους διαθέσιμους πόρους για εκταμίευση νέων δανείων, αυξάνει τα χορηγούμενα επιτόκια (για αντιμετώπιση του αυξημένου πιστωτικού κινδύνου) και πολλαπλασιάζει τις ενδεχόμενες ανάγκες ανακεφαλαιοποίησης. Έτσι , όσο το απόθεμα των μη εξυπηρετούμενων δανείων παραμένει σε αυτά τα υψηλά επίπεδα και δεν αντιμετωπίζεται μέσω της σημαντικής αύξησης της αποτελεσματικότητας του σχετικού θεσμικού πλαισίου και των μέτρων εξυγίανσης, τόσο η δυνατότητα των τραπεζών να διατηρούν ή και να αυξήσουν τη χρηματοδότηση προς την πραγματική οικονομία θα επιβαρύνεται και θα δυσχεραίνει τη δυνατότητα κάλυψης του πιστοδοτικού κενού (εκτιμάται σε 35 δισ. ευρώ) της ελληνικής οικονομίας και, κατά συνέπεια, τη διαμόρφωση προϋποθέσεων για βιώσιμη και μακροχρόνια ανάπτυξη.
Γνωρίζουμε όλοι, πολύ καλά, σε ποιές συνθήκες γεννώνται και επωάζονται τα αυγά του φιδιού.
Ξέρουμε λοιπόν από πού να αρχίσουμε. Ξέρουμε όμως και πώς θα συνεχίσουμε;
Σε κάθε περίπτωση, απαιτείται μακρόπνοος σχεδιασμός, εργαλεία που μεταφράζουν στόχους σε παρεμβάσεις, οριζόντιος συντονισμός παρεμβάσεων και πολιτικών (φορολογικής, βιομηχανικής, χρηματοπιστωτικής, ενεργειακής, εκπαιδευτικής, έρευνας κ.λπ.), έλεγχος και αξιοποίηση των διαδραστικών συνεργειών.
Χρειάζεται, δηλαδή, όχι μόνο να εκπονηθεί και συμφωνηθεί (και σε επίπεδο Κοινοβουλίου) ένα πολυετές «Εθνικό Σχέδιο Ανάπτυξης και εξόδου από την κρίση», ένα σχέδιο «εθνικής συνιδιοκτησίας», αλλά να αναληφθεί δέσμευση της πλήρους εφαρμογής του μέσω της σύνταξης και έγκρισης (και σε επίπεδο Κοινοβουλίου) μιας «Λευκής Βίβλου», κατά το πρότυπο της πρακτικής που εφαρμόζεται στα ευρωπαϊκά -και όχι μόνον- όργανα.
Αυτή η «Λευκή Βίβλος» θα περιλαμβάνει όλα τα μέτρα που θα ληφθούν (νομοθετικά, δημοσιονομικά, επιχειρησιακά κ.λπ.) συνοδευόμενα , το καθένα, από συγκεκριμένο - και δεσμευτικό- χρονοδιάγραμμα των βημάτων που θα οδηγούν στην υλοποίησή τους , από τους φορείς που θα υλοποιούν κάθε βήμα και από κοστολόγησή τους. Θα πρέπει επίσης να προβλεφθεί μηχανισμός (απ’ ευθείας υπό τον Πρωθυπουργό) που θα επιβλέπει την υλοποίηση, θα εισηγείται τυχόν αναγκαίες διορθωτικές ενέργειες κ.λπ. (Κάτι αντίστοιχο, τηρουμένων των αναλογιών, δεν έγινε για την προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004; )
Αυτή η «Λευκή Βίβλος» θα μπορεί να υποβληθεί και συμφωνηθεί με τα ευρωπαϊκά όργανα. Με τον τρόπο αυτό θα μπορεί η χώρα μας να έχει μια, καλώς νοούμενη, ειδική μεταχείριση, λόγω ειδικών αναγκών εξ αιτίας της κρίσης, τόσο ως προς το ύψος των χρηματοδοτήσεων όσο και ως προς το περιεχόμενο και τις διαδικασίες υλοποίησης των συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων. Από τις, συνήθως αναποτελεσματικές, αμυντικές μάχες οπισθοφυλακών να περάσουμε στην επίθεση της ανάπτυξης. Της ανάπτυξης που, εκτός από προϋπόθεση εθνικής επιβίωσης, είναι και προϋπόθεση ελευθερίας και δημοκρατίας. Γνωρίζουμε όλοι, πολύ καλά, σε ποιές συνθήκες γεννώνται και επωάζονται τα αυγά του φιδιού.
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Vincent van Gogh (1853-1890), A Harvest Landscape with Blue Cart
* Για την ομιλία του Ξενοφώντα Μπρουντζάκη, δείτε εδώ: http://ekyklos.gr/sb/339-omilia-tou-ksenofonta-brountzaki.html
Αγρίνιο | Ομιλία Αλέκου Κρητικού from Evangelos Venizelos on Vimeo.