Είναι γνωστό το ανέκδοτο (κατ’ άλλους ρατσιστικό, κατά των ιρλανδών, κατ’ άλλους ευφυώς σουρεαλιστικό και αλληγορικό): «..Ποιόν δρόμο πρέπει να πάρω για το Δουβλίνο;» ρωτά ο ταξιδιώτης κάποιον ντόπιο ιρλανδό. Και εκείνος του απαντά: «Αν ήμουν στη θέση σου, δεν θα ξεκινούσα από εδώ..».
Και εμείς, η Ελλάδα, δεν θά ‘πρεπε να ξεκινάμε από εδώ. Δηλαδή από 25% ύφεση, από 25% ανεργία, από 45% ανεργία των νέων, από σχεδόν πλήρη αποεπένδυση. Δυστυχώς, όμως, από εδώ είμαστε αναγκασμένοι να ξεκινήσουμε.
Αφελές να θεωρούμε ότι εξαντλήσαμε τα περιθώρια ύφεσης και έρχεται νομοτελειακά η ανάπτυξη.
Δεν εξαντλείται όμως η αποκαρδιωτική εικόνα της αφετηρίας μας στα προαναφερόμενα μεγέθη. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση της Ernst&Young, σε ό,τι αφορά τις Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (ΑΞΕ), παρά την αύξηση του 2016 σε σχέση με το 2015, η χώρα μας παραμένει καθηλωμένη στην 34η θέση μεταξύ 44 χωρών. Το 2016 πραγματοποιήθηκαν στην Ευρώπη 5.846 ΑΞΕ με δημιουργία 259.673 νέων θέσεων εργασίας. Τα αντίστοιχα νούμερα στην Ελλάδα ήταν 13 ΑΞΕ με 111 νέες θέσεις εργασίας. Πικρά τα νέα και για την ανταγωνιστικότητα. 57η η Ελλάδα μεταξύ 63 χωρών. Μπροστά από εμάς οι άλλες χώρες «κρίσης» αλλά και η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Τουρκία.
Χωρίς να παραγνωρίζεται τη σημασία άλλων παραγόντων και προϋποθέσεων ανάπτυξης, εστιάζουμε στις ΑΞΕ επειδή, όπως έχει υποστηριχθεί, χωρίς να αμφισβητηθεί, η οικονομία μας για να ανακάμψει, χρειάζεται μέσα στην επόμενη πενταετία ένα «επενδυτικό σόκ» 100 δισ.€ ( η PWC ανέβασε πρόσφατα τον «λογαριασμό» σε 268 δισ. €), δηλαδή πολλές εγχώριες και κυρίως, ξένες άμεσες επενδύσεις. Που, με τη σειρά τους, προϋποθέτουν σταθερό μακροοικονομικό και φορολογικό πλαίσιο, πολιτική σταθερóτητα και φερεγγυότητα και, γενικότερα, ευνοϊκό περιβάλλον σε ό,τι αφορά θεσμούς, δημόσια διοίκηση, υποδομές, αγορά εργασίας, κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό, υγιές τραπεζικό σύστημα.
Είναι έως αφελές να θεωρούμε ότι εξαντλήσαμε τα περιθώρια της ύφεσης και, ως εκ τούτου, έρχεται νομοτελειακά η ανάπτυξη. Δεν υπάρχει νομοτέλεια σύμφωνα με την οποία η καταστροφή λειτουργεί δημιουργικά. Η δημιουργία προκύπτει με βούληση, γνώση, σχέδιο.
Ούτε το «πιεσμένο ελατήριο», με το οποίο πολλοί παρομοιάζουν την παρούσα κατάσταση και δυναμική της ελληνικής οικονομίας, θα εκτιναχθεί από μόνο του, όπως κάποιοι διατείνονται, εάν δεν υπάρχει ο κατάλληλος χειρισμός απασφάλισής του, όπως συνέβη σχετικά πρόσφατα π.χ, στη Λετονία και την Εσθονία.
Είναι, επομένως, αδήριτα αναγκαία η διαμόρφωση και εφαρμογή ενός «Εθνικού Σχεδίου Ανάπτυξης και εξόδου από την κρίση», που θα καλύπτει το σύνολο της οικονομικής και κοινωνικής ζωής και πορείας της χώρας και θα αναπτυχθεί γύρω από τους ακόλουθους τρεις γενικότερους στόχους:
α) τη βελτίωση των δημοσιονομικών/μακροοικονομικών δεικτών και τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος
β) την επίτευξη διατηρήσιμης οικονομικής ανάπτυξηςσε όρους αύξησης ΑΕΠ, που αρχικά θα μεταφρασθεί σε μείωση της ανεργίας και, ακολούθως, σε αυξημενα εισοδήματα
γ) τη βελτίωση της κοινωνικής προστασίας
Είναι αναγκαία η διαμόρφωση ενός «Εθνικού Σχεδίου Ανάπτυξης και εξόδου από την κρίση»
Παρ’ όλο που οι δημοσιονομικοί/μακροοικονομικοί στόχοι έχουν αναδειχθεί στο νέο «Αγιο Δισκοπότηρο» , μπορεί βάσιμα να υποστηριχθεί ότι, μεταξύ των ως άνω τριών γενικών στόχων, προτεραιότητα, στη σημερινή συγκυρία, πρέπει να δοθεί στην επανεκκίνηση της πραγματικής οικονομίας, στην ανάπτυξη. Αυτό υπογραμμίζεται και σε προ εξαμήνου έκθεση του ΟΟΣΑ (όχι εμμονή στις μακροοικονομικές ρυθμίσεις αλλά αύξηση των δαπανών για ανάπτυξη). Είναι αυτονόητο ότι η ανάπτυξη θα εξυπηρετήσει και τους άλλους δύο στόχους, αφ’ ενός μέσω της αποκλιμάκωσης του χρέους ως ποσοστού του ΑΕΠ και, αφ’ ετέρου, μέσω της διασφάλισης επαρκούς βάσης αναδιανομής για την παροχή της αναγκαίας κοινωνικής προστασίας. Αναδιανομή σε συνθήκες κατάρρευσης, χωρίς έμφαση στην παραγωγική βάση, σημαίνει ότι όλοι γίνονται ακόμη πιο αδύναμοι, και τούτο χωρίς τέρμα.
Προτεραιότητα στην ανάπτυξη λοιπόν. Θεωρώ ότι ξέρουμε από πού πρέπει να αρχίσουμε. Οι υπάρχουσες έγκυρες μελέτες (McKinsey, ΙΟΒΕ, ΚΕΠΕ, Διανέοσις) συγκλίνουν ως προς τους συγκεκριμένους τομείς και κλάδους στους οποίους η οικονομία μας, η χώρα μας εμφανίζουν συγκριτικά πλεονεκτήματα: ο αγροτοδιατροφικός τομέας, ειδικές μορφές τουρισμού, το φάρμακο, οι μεταφορές και τα logistics, το λιανικό και χονδρικό εμπόριο, η περιβαλλοντική βιομηχανία, η Πληροφορική και οι Επικοινωνίες, η ποντοπόρος ναυτιλία. Αλλά και άλλοι κλάδοι ενδεχομένως. Π.χ. πρόσφατη μελέτη της Εθνικής Τράπεζας εκτιμά ότι αν η Ελλάδα αναδειχθεί σε διεθνές κέντρο ανώτατης εκπαίδευσης και αυτό συνδυασθεί με ισχυρές συνέργειες με τον καινοτόμο επιχειρηματικό τομέα, αυτό θα προσθέτει 2,6 μονάδες ετησίως στο ΑΕΠ. Ας σημειωθεί, ακόμη, και η σημασία της προώθησης διακλαδικών συνεργειών (πρωτογενής τομέας/μεταποίηση, ναυτιλία/ασφαλιστικός/χρηματοπιστωτικός κλάδος, πολιτισμός/τουρισμός/αγροτοδιατροφή κ.ο.κ.). Και ενώ αυτό επιτυγχάνεται στο πεδίο των συνεργειών του τουρισμού με τον τουρισμό και την αγροτοδιατροφή, δεν συμβαίνει το ίδιο με τις συνέργειες της ναυτιλίας, αφού δεν έχουμε αναπτύξει παράλληλες ενέργειες σχετιζόμενες με τις λιμενικές υποδομές, τη χρηματοπιστωτική υποστήριξη, τα logistics,όπως π.χ. συμβαίνει στο Λονδίνο ή στη Σιγκαπούρη. Μια «καλή πρακτική» στο θέμα των συνεργειών είναι αυτή που προωθείται από το σωματείο «Διάζωμα» που «παντρεύει» την ανάδειξη, αποκατάσταση και συντήρηση αρχαιολογικών πόρων με τον τουρισμό, την αγροτοδιατροφή, την επιχειρηματικότητα.
Ξέρουμε, λοιπόν, από που θα αρχίσουμε. Το ζητούμενο όμως είναι πώς θα συνεχίσουμε. Και τούτο επειδή ο σχεδιασμός, όσο καλός και να είναι, δεν αρκεί εάν δεν διασφαλισθεί η απαιτούμενη δέσμευση για την υλοποίησή του. Αυτό τουλάχιστον έχει δείξει η εμπειρία.
Χρειάζεται, επομένως, όχι μόνο να εκπονηθεί και συμφωνηθεί ένα πολυετές «Εθνικό Σχέδιο Ανάπτυξης και εξόδου από την κρίση» , ένα σχέδιο «εθνικής συνιδιοκτησίας» , αλλά και να αναληφθεί δέσμευση πλήρους εφαρμογής του μέσω της σύνταξης και έγκρισης (και σε επίπεδο Κοινοβουλίου) μιας «Λευκής Βίβλου», κατά το πρότυπο της πρακτικής που εφαρμόζεται στα ευρωπαϊκά – και όχι μόνο – όργανα.
Έκτακτες καταστάσεις απαιτούν, εξ ορισμού, και έκτακτη αντιμετώπιση.
Αυτή η Λευκή Βίβλος θα προβλέπει ποιός κάνει τι και πότε. Θα περιλαμβάνει όλα τα μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν (νομοθετικά, διοικητικά, δημοσιονομικά κλπ) συνοδευόμενα, το καθένα, από συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα των βημάτων που θα οδηγούν στην υλοποίησή τους, από τον ορισμό των φορέων που θα τα υλοποιούν και από κοστολόγησή τους. Για την εξασφάλιση δε του αναγκαίου συντονισμού , αλλά και μεγιστοποίησης των συνεργειών, θα πρέπει να προβλεφθεί μηχανισμός (απ’ ευθείας υπό τον Πρωθυπουργό), που θα επιβλέπει την υλοποίηση, θα εισηγείται τυχόν αναγκαίες διορθωτικές ενέργειες κλπ , όπως έγινε και για την προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.
Αυτονόητη, αλλά χρήσιμη η διευκρίνιση, ότι δεν εννοούμε προφανώς κεντρικά σχεδιαζόμενη οικονομία, αλλά συντονισμένο σχεδιασμό και δημιουργία του θεσμικού, δημοσιονομικού , επιχειρηματικού κλπ. περιβάλλοντος που θα επιτρέψει στον ιδιωτικό τομέα να αναλάβει και αναπτύξει τις επιχειρηματικές του πρωτοβουλίες.
Η Λευκή Βίβλος θα μπορεί να υποβληθεί και συζητηθεί με τα ευρωπαϊκά όργανα και να αποτελέσει ένα νέο Μνημόνιο, ένα όμως «Μνημόνιο Ανάπτυξης» αυτή τη φορά, στο οποίο θα δεσμεύονται και τα δύο μέρη. Αυτό θα έδινε, σε κάποιο βαθμό, κάποια εχέγγυα ρυθμών ανάπτυξης που χρειάζονται ορισμένοι από τους πιστωτές για το θέμα του χρέους. Ούτε εδώ μιλάμε για κάτι καινούργιο. Έχει υποβληθεί στην Ε.Επιτροπή και στο παρελθόν ένα Μνημόνιο Ανάπτυξης , το γνωστό Μνημόνιο του 1982, στο οποίο μάλιστα υπήρξε και θετική απάντηση, τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα.
Αυτό το «Μνημόνιο Ανάπτυξης» θα έπρεπε να επιδιώξουμε να προβλέπει και ένα «ΕΣΠΑ εξόδου από την κρίση» (παράλληλα ή με τροποποίηση και χρηματοδοτική επέκταση του τρέχοντος ΕΣΠΑ). Χωρίς να θέτει σε κίνδυνο τις αρχές υγιούς διαχείρισης, αυτό το «ΕΣΠΑ κρίσης» , αφ’ ενός θα προέβλεπε κονδύλια στηριγμένα στη σημερινή κατάσταση και όχι στο 2009 ( ούτε στην ανεπαρκή μικρή διόρθωση του καλοκαιριού 2016) και, αφ’ ετέρου, θα είχε αυξημένες ευελιξίες και μειωμένες ακαμψίες ως προς π.χ. την κατάταξη περιφερειών και κονδυλιων ανά στόχο, τον παρωχημένο χάρτη περιφερειακών ενισχύσεων, τις διαδικασίες ένταξης έργων κλπ. Παράλληλα, ένα «ΕΣΠΑ κρίσης» θα έδινε αποτελεσματικότερες απαντήσεις στα σοβαρά προβλήματα που εν τω μεταξύ έχουν ανακύψει και δεν ήταν δυνατόν να ληφθούν υπόψη κατά τον αρχικό σχεδιασμό (με αποκορύφωμα το δράμα που ζουν ορισμένες περιοχές μας εξ αιτίας του προσφυγικού/μεταναστευτικού. Έκτακτες καταστάσεις απαιτούν, εξ ορισμού, και έκτακτη αντιμετώπιση. Η Ελλάδα της παρατεινόμενης κρίσης δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται με κριτήρια και διαδικασίες ενιαίες για όλα τα Κ-Μ.
Σε επίρρωση της προαναφερόμενης πρότασης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, σύμφωνα με πρόσφατο δημοσίευμα γερμανικής εφημερίδας, στο πλαίσιο του κατευνασμού του ΔΝΤ στο ζήτημα του ελληνικού χρέους, έχει συντάξει, με γαλλική, ως λέγεται, επίνευση, έγγραφο με το οποίο προτείνονται τρόποι ταχύτερης και αποτελεσματικότερης εκμετάλλευσης των ευρωπαϊκών πόρων από την Ελλάδα, καλύτερης πρόσβασης της χώρας στα ευρωπαϊκά ταμεία και μεγαλύτερη δραστηριοποίηση επενδυτικών τραπεζών.
Το πρόβλημα βέβαια των εξαιρετικά βεβαρημένων διαδικασιών υλοποίησης του ΕΣΠΑ αφορά όλα τα Κ-Μ, όπως φαίνεται από τα πολύ μικρά ποσοστά απορρόφησης (κάτω από 15%) αν και είμαστε ακριβώς στο μέσον της προγραμματικής περιόδου 2014-2020. Αυτό σημαίνει επανάληψη της εμπειρίας της περιόδου 2007-2013, όταν στο τέλος του 2013 οι μέσοι ευρωπαϊκοί ρυθμοί απορρόφησης δεν ήταν ούτε 50% και με αγώνα δρόμου απορροφήθηκε το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου 50% κατά την γνωστή ως ν+2 παράταση, χωρίς βέβαια να μπορεί να γίνει λόγος για ποιότητα παρεμβάσεων κλπ και μεταθέτοντας, στην πράξη, κατά 2 χρόνια την έναρξη του νέου ΕΣΠΑ. Αυτό, μεταξύ άλλων, σημαίνει για τις ωφελούμενες χώρες απώλεια πόρων 2 ετών (στην πράξη ακόμη μεγαλύτερες, δεδομένου ότι το 50% απορροφάται στα τελευταία 2-3 χρόνια).
Έχει πρωτίστως ευθύνη γι’ αυτό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή που προτάσσει τον τύπο έναντι της ουσίας και έχει δημιουργήσει ένα καφκαϊκής σύλληψης πλέγμα διατάξεων, απρόσιτο πλέον και σε ειδήμονες.Ενα πλέγμα διατάξεων που, αντί για καταλύτης, εξελίσσεται σε τροχοπέδη της αναπτυξιακής προσπάθειας. Η κατάσταση μάλλον ενθαρρύνεται – ή τουλάχιστον δεν αποθαρρύνεται – από τα Κ-Μ «καθαρούς συνεισφορείς».
Πέραν λοιπόν της διεκδίκησης ενός «ΕΣΠΑ κρίσης» και δεδομένου ότι έχουν αρχίσει στις Βρυξέλλες οι συζητήσεις για την μετά το 2020 προγραμματική περίοδο, η χώρα μας, σε συνεργασία με άλλα ενδιαφερόμενα Κ-Μ, θα πρέπει να υποστηρίξει η νέα συζήτηση να ξεκινήσει από μηδενική βάση, out of the box. Έχει ξαναγίνει αυτό το 1988 (με πρόεδρο, βέβαια, τον Ζακ Ντελόρ) Μπορεί να ξαναγίνει και σήμερα, αφού, όπως φαίνεται, έχουμε φθάσει στο απροχώρητο. Χρειάζεται όμως επίμονη και μεθοδική προσπάθεια, σε κάθε προσφερόμενο επίπεδο. Οι αντιστάσεις θα είναι πολύ ισχυρές. Το «σύνδρομο της γέφυρας του ποταμού Κβάϊ» είναι πολύ διαδεδομένο στις γραφειοκρατίες. Και εξαιρετικά ανθεκτικό.
Τρείς λοιπόν – συνοψίζοντας- οι αυτονόητες (;) προτάσεις:
-σύνταξη Εθνικού Σχεδίου εξόδου από την κρίση, ενός «Μνημονίου Ανάπτυξης», με δεσμευτικό όμως και λεπτομερές σχέδιο υλοποίησής του, κατά το διαχειριστικό πρότυπο που ακολουθήθηκε στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004
-διεκδίκηση ενός «ΕΣΠΑ κρίσης» για την Ελλάδα
-δεδομένης της διαχειριστικής χρεωκοπίας (σε όλη την Ευρώπη) του παρόντος συστήματος υλοποίησης των ΕΣΠΑ υποστήριξη διεξαγωγής της συζήτησης για την μετά το 2020 προγραμματική περίοδο από μηδενική βάση.
* Ομιλία Αλέκου Κρητικού στο συνέδριο του Κύκλου Ιδεών, Η Ελλάδα Μετά, στον Κύκλο 4: «Η επανάσταση του αυτονόητου-Πεδία ανάπτυξης»
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: Edward Hopper (1882–1967), Rooms by the Sea
Η Ελλάδα Μετά | Κύκλος 4: Η επανάσταση του αυτονόητου – Πεδία ανάπτυξης from Evangelos Venizelos on Vimeo.