Η ολλανδική προεδρία της ΕΕ του α΄ εξαμήνου του 2016, μου θύμισε την πολύ πρόσφατη ολλανδική υπερπαραγωγή εποχής με τίτλο «Michiel de Ruyter» («Ο Ναύαρχος» στην αγγλική διανομή, δεν παίχτηκε ακόμη στην Ελλάδα), που κέρδισε πριν μερικές εβδομάδες το πρώτο βραβείο κοινού στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της ΕΕ (ΕUFF) στο Τορόντο του Καναδά. Σκηνοθέτης της ταινίας ο 46χρονος Ολλανδός Roel Reiné, που με έδρα το Λος Άντζελες από χρόνια ειδικεύεται, ως «μάστορας» του είδους, στα φιλμ σειράς, τρόμου-φρίκης, επιστημονικής φαντασίας ή δράσης τύπου Ζαν Κλοντ Βαν Νταμ... «Ο Ναύαρχος» είναι μια εντελώς διαφορετική ταινία από όσες γύρισε πριν και μετά ο «μάστορας» Reiné, καλεσμένος γι’ αυτό στην Ολλανδία, με την ενίσχυση μάλιστα του Συμβουλίου της Ευρώπης! Ως φιλμ πολύ μακράν του σπουδαίου (και 20 φορές ακριβότερου) «Master and Commander» του Peter Weir (2003), αλλά από την άλλη με πολύ ενδιαφέροντα συμφραζόμενα.
Μια παραγωγή 8 εκατομμυρίων ευρώ (όσο και το «God Loves Caviar» του Σμαραγδή), η δεύτερη ακριβότερη στην ολλανδική κινηματογραφική ιστορία μετά τη «Μαύρη Λίστα» του Βερχόφεν που κόστισε περίπου 2,5 φορές περισσότερο. «Ο Ναύαρχος» είναι ένα ναυτικό ιστορικό έπος εποχής, το οποίο θυμίζει με ένταση στους Ολλανδούς του 2015, τα σημαντικά ιστορικά εθνικά τους γεγονότα του 17ου αιώνα, στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια κλίμακά τους. Και αυτή την εντατική υπενθύμιση η ταινία την κάνει μέσα από την πιο σύγχρονη κινηματογραφική τεχνολογία, που υποβάλει και επιβάλει στους θεατές τα πλέον εθνικά και πολιτικά συμφραζόμενα της ιστορίας που «ανασκαλεύει» η ταινία.
Γιατί μια χώρα, που από καιρό δεν χρησιμοποιεί την εθνική της ιστορία, ξαφνικά συγκινείται από μια ιστορικά επική ταινία με θέμα τη διαμόρφωση του ολλανδικού έθνους;
Αυτό που κάνει εντύπωση σ’ αυτό το επικό φιλμ, ως προς το περιεχόμενο και τα συμφραζόμενά του, είναι η ολλανδική του προέλευση. Επιπλέον φαίνεται παράξενο, για τα ολλανδικά κοινωνικά δεδομένα που γνωρίζαμε (μετρημένος, συγκρατημένος, προσεκτικός και χαμηλών τόνων λαός) το εθνικό ιδιαίτερα συμβολικό πλαίσιο που δόθηκε στην ταινία, με την παγκόσμια πρώτη της προβολή να γίνεται στο εμβληματικό για την ιστορία της χώρας Εθνικό Ναυτικό Μουσείο στην καρδία του Άμστερνταμ, με κανονιοβολισμούς, πυρσούς και εμβατήρια από το Βασιλικό Ναυτικό της χώρας και με την παρουσία του πρωθυπουργού. Δεν θα μου έκανε, νομίζω, την ίδια εντύπωση αν προέρχονταν όλα αυτά από την αντίστοιχη (επική) κινηματογραφία του Χόλιγουντ, της Λατινικής Αμερικής, της ανατολικής ή νοτιοανατολικής Ευρώπης ή άλλων «ιστορικά υπερήφανων» περιοχών της οικουμένης, αλλά μια τέτοια ταινία να έρχεται από την Ολλανδία, προκαλεί κάπως τη σκέψη.
Γιατί μια χώρα, που από καιρό δεν χρησιμοποιεί την εθνική της ιστορία στην εσωτερική και εξωτερική επικοινωνιακή της εργαλειοθήκη, που αποφεύγει (από ιδιοσυγκρασία) τις δημόσιες μεγαλόστομες «εθνοστρεφείς» κορώνες, που βρίσκεται από καιρό στο κέντρο της ανάπτυξης μιας «άλλης» αντίληψης περί της χρήσης της ιστορίας για τη διαμόρφωση της επιρροής ενός «άλλου» μορφωτικού και κοινωνικού ευρωπαϊκού γίγνεσθαι (π.χ. ολλανδικές είναι οι ρίζες του ισχυρού οργανισμού EUROCLIO για τη νεωτερική διδασκαλία της Ιστορίας, με έδρα τη Χάγη), ξαφνικά συγκινείται από μια ιστορικά επική ταινία, με θέμα – αναφορά στη διαμόρφωση του ολλανδικού έθνους και των αξιών του;
Αλλά πριν, λίγα λόγια για την υπόθεση του έργου: διαδραματίζεται στα μέσα του 17ου αιώνα όταν θα κορυφώνεται ο αιματηρός ναυτικός ανταγωνισμός των Ολλανδών με τους Άγγλους, στο πλαίσιο όχι μόνο της κυριαρχίας των θαλασσών και των αγορών της, αλλά και του δημοκρατικού διακυβεύματος που εισήγαγε τότε η Ολλανδία, με τις Ενωμένες 7 Επαρχίες της. Δύο οι πρωταγωνιστές της υπόθεσης, ο ναύαρχος Michiel de Ruyter και ο πρωθυπουργός Johan de Witt. O πρώτος, βετεράνος των θαλασσών στις γενναίες εμπορικές ναυτικές εποποιίες των Ολλανδών στις θάλασσες των μπαχαρικών και στους αγχωτικούς ανταγωνισμούς με τους Άγγλους που τους έβρισκαν ενοχλητικό εμπόδιο μπροστά τους και ο δεύτερος, χαρισματικός μαθηματικός με αναγνωρισμένη συμβολή στη γραμμική άλγεβρα, που εισάγει πρώτος στη διακυβέρνηση της χώρας τη στατιστική και τη θεωρία πιθανοτήτων στα οικονομικά και την κοινωνική πολιτική (π.χ. το συνταξιοδοτικό!). Ο πρώτος θα αναδιαρθρώσει και εκσυγχρονίσει το στόλο (υπερήφανα η ταινία μας υπενθυμίζει ότι οι Ολλανδοί θα εισάγουν πρώτοι τους πεζοναύτες σε πολεμικές καταδρομικές επιχειρήσεις) νικώντας με τόλμη και νέες ναυτικές τεχνολογίες τους Άγγλους και ο δεύτερος θα του δώσει τα απαραίτητα μέσα, ασκώντας επιστημονική κρατική διοίκηση για την εξοικονόμηση πόρων. Και οι δύο συμβάλλοντας στην ενίσχυση της εθνικής συνείδησης, ως ιδιαιτερότητα ανάμεσα στα τριγύρω μεγάλα, «πλαδαρά» και «αδηφάγα» βασίλεια της εποχής, την Αγγλία, Γαλλία και Ισπανία, που καραδοκούν να ανατρέψουν το νέο μοντέλο κράτους και ισχύος, που δοκιμάζεται και αναδεικνύεται στις Κάτω Χώρες, από τους ανήσυχους ναυτικούς και τους επιστήμονες. Όμως η «εμφύλια» διαμάχη θα καταστρέψει το πείραμα της μικρής χώρας που τόλμησε και ο «κανόνας» των ισχυρών γειτόνων θα επιβληθεί. Ο μαθηματικός – πρωθυπουργός de Wytt θα λιντσαριστεί βάρβαρα από τον όχλο στα 47 του και ο πατριώτης – ναύαρχος de Ruyter (ο «παππούς» για τα πληρώματά του) θα σταλεί σε σχεδιασμένη αποστολή αυτοκτονίας στη Μεσόγειο για έναν έντιμο σίγουρο θάνατο εκεί. Το ολλανδικό πείραμα ισχύος βασισμένο στον πατριωτισμό, την τεχνολογική επινοητικότητα, την επιστημονική άσκηση της διακυβέρνησης θα καταρρεύσει γιατί η σύγκρουση με τις κατεστημένες δυνάμεις της ευρωπαϊκής τάξης θα αποδειχτεί τελικά άνιση, εν μέσω εμφυλίου. Και όλα αυτά στην ταινία μέσα από μια σκηνογραφικά και τοπιογραφικά επιμελημένη αναπαράσταση της ολλανδικής ιδιαιτερότητας που ανακαλεί άμεσα τους μεγάλους Rembrandt και Vermeer, αλλά και τη σπουδαία χαρτογραφική παράδοση της χώρας.
Η κινηματογραφική έκπληξη από την Ολλανδία ξαναφέρνει το ζήτημα της χρήσης της εθνικής Ιστορίας και της επιρροής της στο ευρύ κοινό μιας χώρας.
Αυτή η κινηματογραφική έκπληξη από την Ολλανδία ξαναφέρνει από εκεί που δεν το περίμενε κανείς το ζήτημα της χρήσης της εθνικής Ιστορίας και της επιρροής της στο ευρύ κοινό μιας χώρας, όπως το συλλέγει και το πολλαπλασιάζει μια επιτυχημένη επική ταινία (εθνική στην τελική), μέσα από τη μαγεία των σκοτεινών αιθουσών προβολής σε όλη τη χώρα. Το ενδιαφέρον είναι ότι η χώρα είναι η συγκεκριμένη, όπως την χαρακτηρίσαμε κοινωνικά στα παραπάνω, που δεν είχε μέχρι τώρα υποστηρίξει και δει στις οθόνες της κάτι παρόμοιο δικό της. Γιατί λοιπόν άραγε μια τέτοια ταινία στην Ολλανδία του 2015; Φέρνουν από την Αμερική έναν δικό τους «μάστορα» της επιτυχημένης τρέχουσας δράσης, που ποτέ στο παρελθόν δεν είχε ασχοληθεί με ιστορικό έπος. Η εθνική ρητορεία, η έμφαση στο «καθ’ υμάς», η κοινωνική ιδιαιτερότητα, η εστίαση στο ατομικό (πάγια η ολλανδική παράδοση στην ατομική ευθύνη) που παράγει το συλλογικό, η αίσθηση «μιας κάποιας» επιστημονικής και τεχνολογικής υπεροχής, το μέγα πολιτικό πείραμα διακυβέρνησης των Ενωμένων 7 Επαρχιών τον 17ο αιώνα, η αισθητική της ξεχωριστής καθημερινής ζωής. Η χρηματοδότηση του φιλμ που διευρύνεται και σε πηγές της φλαμανδικής κοινότητας του Βελγίου, ώστε να είναι πλήρης η αντήχηση στους ολλανδόφωνους πληθυσμούς, αλλά και του Συμβουλίου της Ευρώπης, που χρόνια τώρα συνιστά πολιτικές «ήπιας χρήσης» της Ιστορίας. Η διανομή που εστιάζεται ιδιαιτέρως και επιτυχώς στην Κίνα, την Ιαπωνία, το Βιετνάμ, την Τουρκία και την Μέση Ανατολή, εκτός του Δυτικού Κόσμου. Όλα συνηγορούν ότι εδώ δεν έχουμε κάτι το τυχαίο.
«Οι Πόλεμοι γίνονται από τους πολλούς, η Ιστορία από τους λίγους».
Θέλουν κάτι να πουν οι Ολλανδοί; Θέλουν να θυμίσουν τα δεινά του εμφύλιου διχασμού; Θέλουν να θυμίσουν τον διαχρονικό ρόλο επιβολής των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων στις μικρότερες, όταν τις βρίσκουν διχασμένες; Θέλουν να γνωρίσουν στον κόσμο την δικιά τους διαφορετική παράδοση στην «αισθητική του βίου», όπως διαμορφώθηκε ιστορικά εκεί στις Κάτω Χώρες τον 17ο αιώνα; Θέλουν να δείξουν ότι και οι μικρότερες χώρες μπορούν να αναπτύξουν ενδογενή επιστήμη και τεχνογνωσία; Μπορεί. Μπορεί όμως να θέλουν να πουν και άλλα οι Ολλανδοί που καταλαβαίνει καλύτερα το δικό τους κοινό, εκεί δίπλα στον Ατλαντικό. Ή μπορεί να μην είναι τίποτε απ’ όλα αυτά (τα περί της «επιστροφής της ιστορίας» κλπ., που το καχύποπτο ελληνικό μυαλό μας γεννάει αενάως) και απλά να αποφάσισαν οι άνθρωποι να μπουν κι’ αυτοί στο διεθνές παιχνίδι της επικής ταινίας υπερπαραγωγής (όμως με «ολλανδικού τύπου» προϋπολογισμό μόλις 8 εκατομμυρίων ευρώ!), χρησιμοποιώντας ως «δόλωμα» την δικιά τους ιστορία που θα φέρει όμως θετικούς συνειρμούς στα μεγάλα εναλλακτικά κοινά π.χ. της ...Κίνας και ζεστά έσοδα βεβαίως. Το σίγουρο πάντως είναι πώς η ταινία μάλλον δεν πρόκειται για «ολλανδικό αστείο». Άλλωστε ο υπότιτλος του φιλμ στα διαφημιστικά, λέει περισσότερα: «Οι Πόλεμοι γίνονται από τους πολλούς, η Ιστορία από τους λίγους».
Με την ευκαιρία λοιπόν του «Ναυάρχου», καλή επιτυχία στην Ολλανδική προεδρία, ελπίζω και για το δικό μας καλό...
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: Eugène Isabey (1803-1886),Οι De Ruyter και De Witt στο Texel