Η περιβόητη πλέον φράση που αποδίδεται (μέσω του τότε εκπροσώπου του) στον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον It’s the economy stupid... χρησιμοποιήθηκε σε αρκετές περιπτώσεις αναμφίβολα ως ένα ρεαλιστικό μήνυμα σχετικά με το τι συνιστά για μια διακυβέρνηση ή για μια οντότητα ενός συνόλου κρατών όπως η Ε.Ε. την απόλυτη και άμεση προτεραιότητα στη σημερινή πραγματικότητα της παγκοσμιοποίησης.
Από την άλλη πλευρά δεν είναι ήσσονος σημασίας, όπως σε προηγούμενο άρθρο επισημάναμε, το γεγονός ότι οι βασικοί πρωταγωνιστές και σήμερα στην ΕΕ (όπως η Γερμανία, η Γαλλία, η Ιταλία) έχουν επενδύσει πάρα πολλά στην υλοποίηση του οράματος μιας ενωμένης Ευρώπης έχοντας βαθύτερα κίνητρα που υπερβαίνουν τα πρόδηλα τεράστια οικονομικά οφέλη. Γι’αυτό και στήριξαν τη μεγάλη αυτή ιδέα σε πιο στέρεα βάση, που δεν είναι άλλη από τις αρχές και τις αξίες του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ώστε με αυτές να θεμελιωθεί η ειρήνη και η πρόοδος. Μπορεί λοιπόν να υποστηρίξει κανείς με σιγουριά ότι οι Ευρωπαίοι έχουν πολλά κοινά μεταξύ τους πέρα από τη γνωστή διάσταση των οικονομικών πλεονεκτημάτων της Ένωσης.
Οι Ευρωπαίοι υποβαθμίζουν την κοινή πολιτισμική τους ταυτότητα με μια τέτοια ένταση που έχει να φανεί από την εποχή του Β΄ΠΠ.
Το τελευταίο διάστημα όμως δείχνουν να υποβαθμίζουν την κοινή τους πολιτισμική ταυτότητα, και μάλιστα με μια τέτοια ένταση, που έχει να φανεί από την εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ενδεικτικές εν προκειμένω είναι πρόσφατα, με αφορμή την προσφυγική κρίση, οι γνωστές απογοητευτικές αποφάσεις ορισμένων κρατών, όπως η Ουγγαρία, η Αυστρία, τα Σκόπια κ.α. Αποκορύφωμα στην αυτοκαταστροφική αυτή διάθεση ίσως μπορεί να θεωρηθεί το αποτέλεσμα του Brexit, ασχέτως με τις σοβαρές επιφυλάξεις που υπάρχουν για το αν, πότε και πως θα υλοποιηθεί αυτό, αφού από πολλούς χαρακτηρίζεται ανοιχτά ως προϊόν παραπληροφόρησης και εξαπάτησης των ψηφοφόρων και ήδη κλιμακώνονται οι ουσιαστικές αντιδράσεις από σημαντικούς φορείς στη Μεγάλη Βρετανία.
Δεν κρίνεται απαραίτητο φυσικά να επικαλεστεί κανείς στοιχεία και επιχειρήματα που τεκμηριώνουν την ενότητα των Ευρωπαίων στον πολιτισμό. Είναι αναρίθμητες οι αναφορές στο κοινό δυτικό ή ευρωπαϊκό πολιτισμό και η αναγνώριση από τους πάντες ότι αυτός έχει τις ρίζες του στον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Δυο συνοπτικά επιχειρήματα για τις ανάγκες αυτής της προσέγγισης.
Το πρώτο. Ανατρέχοντας κανείς στην αρχαία Αθήνα της κλασσικής περιόδου, συνέχεια στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και μέσω της Αναγεννήσεως στο Διαφωτισμό, βρίσκει την παλαιότερη ενωτική διάσταση της ευρωπαϊκής Ηπείρου, η οποία πλέκεται γύρω από κοινές πεποιθήσεις και ιδιαίτερα γύρω από την έννοια της Δημοκρατίας. Η ενωτική αυτή διάσταση προσφέρει στην Ευρώπη κοινή ταυτότητα βασισμένη σε πολιτισμικές, πνευματικές, αλλά και θρησκευτικές αξίες.
Το δεύτερο επιχείρημα αφορά στον καθοριστικό ρόλο που παίζουν αυτές οι θρησκευτικές αξίες διαχρονικά και προωθήθηκε από τον τέως Πάπα Βενέδικτο τον 16ο δίνοντας την έμφαση του στη χριστιανική κληρονομιά της Γηραιάς Ηπείρου. Πολλοί Ευρωπαίοι πάντως εμφανίζονται επιφυλακτικοί στο να αυτοπροσδιοριστούν σε πλαίσια θρησκείας, κάτι που είναι και κατανοητό, αφού η Ευρώπη σήμερα βλέπουμε να απομακρύνεται από τη θρησκευτικότητα. Την ίδια στιγμή όμως ανταγωνιστές και εχθροί της Ευρώπης χρησιμοποιούν τη θρησκεία ως έμβλημα και ως ταυτότητα (ριζοσπαστικό Ισλάμ).
Η Ευρώπη διολισθαίνει σε μια οπισθοδρομική πορεία με αναχρονιστικά χαρακτηριστικά.
Αρχίζει έτσι να γίνεται όλο και περισσότερο αισθητή μία αλλαγή: Η παγκόσμια πολιτική διαμορφώνεται εκ νέου κατά μήκος των θρησκευτικών - άρα πολιτισμικών συνόρων. Στους γεωγραφικούς χώρους που αποτελούν το επίκεντρο των διεθνών πολιτικών διαφωνιών και συγκρούσεων - με χρονολογική σειρά Αφγανιστάν, Ιράκ, Λιβύη, Συρία κ.α - χαράσσονται συνοριακές γραμμές με βάση όχι την ιδεολογία και τις υπερδυνάμεις, αλλά με βάση τον πολιτισμό και την κουλτούρα, που φυσικά συνδέεται άμεσα και με τη θρησκεία. Φαίνεται λοιπόν να επαληθεύεται εδώ η «προφητική» κατά πολλούς θεωρία του Samuel Huntington περί Σύγκρουσης των Πολιτισμών ( και ανασχηματισμού της παγκόσμιας τάξης), η οποία είχε κάνει μεγάλη αίσθηση από τη δεκαετία του 1980.
Αν επιχειρούσε κανείς να εξηγήσει γιατί η Ευρώπη, στη φάση αυτή τουλάχιστον και όχι οριστικά, όπως θέλουμε να πιστεύουμε, διολισθαίνει σε μια οπισθοδρομική πορεία με αναχρονιστικά χαρακτηριστικά (άνοδος του ευρωσκεπτικισμού, έξαρση του ακραίου εθνικισμού), θα μπορούσε να περιοριστεί σε δύο βασικούς λόγους, εύκολα ορατούς.
Ο ένας έχει να κάνει με τη μεταφορά της τρομοκρατίας μέσα στα όρια πλέον της ίδιας της Ευρώπης, με τα γνωστά μέχρι τώρα αποτελέσματα, με πρωτόγνωρες σε ένταση και αριθμό θυμάτων επιθέσεις, όπως αυτές στη Γαλλία, που συγκλόνισαν τη χώρα για τρίτη φορά μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Ο άλλος λόγος είναι εξίσου «τρομοκρατικός» για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες της κοινής λογικής και του ορθολογισμού και αποτυπώνεται στη μεγάλη απήχηση που βρίσκει ο άκρατος λαϊκισμός, ασκώντας πολιτικό εμπόριο με την απογοήτευση των πολιτών. Δυστυχώς, αδίστακτοι τυχοδιώκτες δημαγωγοί, χωρίς κανένα φραγμό και αποσκοπώντας καιροσκοπικά μόνο στην προσωπική τους πολιτική ανέλιξη, καταφέρνουν να παρασέρνουν όλο και μεγαλύτερο μέρος των ψηφοφόρων σε ανεδαφικές προσδοκίες, καλλιεργώντας ψευδαισθήσεις και «αυταπάτες».
Το φαινόμενο της αδιάντροπης εξαπάτησης των πολιτών έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις.
Το φαινόμενο της αδιάντροπης εξαπάτησης των πολιτών έχει πάρει ως γνωστόν ανησυχητικές διαστάσεις σε πολλά μέρη της υφηλίου, ακόμη και εκεί που παραδοσιακά οι αντοχές της Δημοκρατίας θεωρούνταν ως οι πιο ισχυρές.: Αγγλία με τον Μπόρις Τζόνσον, Γαλλία με την κόρη Λεπέν, Αμερική με τον Ντόλαντ Τραμπ, Αυστρία στις πρόσφατες εκλογές καθώς και Πολωνία. Να μην ξεχνάμε φυσικά και την «καθ’ημάς» διακυβέρνηση, η οποία παρουσιάζεται να έχει δει τώρα «το φώς το αληθινόν» και να έχει στραφεί δήθεν προς το ρεαλισμό, μετά από το χάσιμο τόσου χρόνου και την πρόκληση ανυπολόγιστης ζημιάς στη χώρα. Αυτά συμβαίνουν, αν έχουν δίκιο οι όλο και περισσότεροι αναλυτές που το τονίζουν, διότι ο λαός παραπλανημένος από απατηλές επαγγελίες, επιδιώκει πολλές φορές την αυτοκαταστροφή του, προκαλώντας, κινδύνους και βλάβη στις Δημοκρατίες.
Σε κάθε περίπτωση, η διαπίστωση είναι πως από πολλούς παραγνωρίζεται η αναγκαιότητα η κοινή ιστορία και ο πολιτισμός της Ευρώπης να θεωρούνται υπερπολύτιμα στοιχεία και να προσεγγίζονται ως παράγοντες που ενισχύουν τόσο τη σταθερότητα και την ειρήνη, όσο και την πρόοδο και την ανάπτυξή της. Το στέρεο αποτέλεσμα που θα προέκυπτε από μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν η δημιουργία και η εδραίωση «Ευρωπαϊκής συνείδησης». Σαν ενθαρρυντική υπενθύμιση παραθέτουμε εδώ την ομολογία του εκ των αποκαλουμένων πατέρων της Ευρωπαϊκής ιδέας Jean Monnet πως, «αν μπορούσε να ξεκινήσει εκ νέου την Ευρώπη, θα την ξεκινούσε από τον Πολιτισμό».
Είναι σημαντικό επομένως να μην επιτραπεί, με κάθε τρόπο και με κάθε κόστος, να παραμερίζεται η παραπάνω διαπίστωση προκειμένου να προωθηθούν θέσεις και πολιτικές κοντόφθαλμες που εξυπηρετούν βέβαια μόνο μίζερες σκοπιμότητες. Αν, παρά ταύτα, η Ευρώπη έφτανε στο σημείο να απεμπολήσει αυτή τη λογική, θα ήταν αντίστοιχο του να ξεριζώσει την ίδια την καρδιά της.
Δεν υπάρχει ψήφος διαμαρτυρίας. Υπάρχει μόνο ψήφος επιλογής.
Υπάρχουν κατά τη γνώμη μας βάσιμες ελπίδες ότι κάτι τέτοιο δεν θα συμβεί, με την εμφάνιση ήδη κάποιων ενδείξεων που μοιάζουν με σημάδια επανάκαμψης της εμπιστοσύνης των πολιτών προς την Ε.Ε. Παρατηρήθηκε έτσι σε πρόσφατη μέτρηση αύξηση των ποσοστών υπέρ της Ευρώπης - στη Δανία π.χ. από 53% στο 70% και αντίστοιχα στην Ολλανδία - ως αντίδραση προφανώς στην άφρονα επιλογή των Άγγλων. Ταυτόχρονα, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι το ένστικτο της επιβίωσης των ευρωπαϊκών λαών θα τους οδηγήσει τελικά στη σταδιακή συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι δεν υπάρχει σε κρίσιμα ζητήματα ψήφος διαμαρτυρίας. Υπάρχει πάντα μόνο ένα είδος ψήφου. Είναι η ψήφος επιλογής, με τις όποιες συνέπειες αυτή συνεπάγεται.
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Wassily Kandinsky (1866- 1944), A Village Street