Εκατομμύρια πολιτών σε όλο τον κόσμο τα τελευταία χρόνια δέχονται πιο εύκολα τις διάφορες θεωρίες συνωμοσίας που διακινούνται, όχι μόνο στο χώρο της πολιτικής αλλά ακόμη και στα πεδία των καθαρά επιστημονικών αντικειμένων. Δυστυχώς, ανάμεσα στους εύπιστους είναι και πολλοί που κάποιος θα θεωρούσε ότι είναι αρκετά έξυπνοι για να μην παρασυρθούν. Παρά τις επιστημονικές αποδείξεις περί του αντιθέτου, για παράδειγμα, το 37% των Αμερικανών σύμφωνα με σχετικές έρευνες πιστεύει ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι μια «φάρσα» (που την διακινούν οι Κινέζοι για ιδίους σκοπούς) και τουλάχιστον ένα 20% εξακολουθεί να είναι εναντίον του εμβολιασμού, επειδή πιστεύει ότι υπάρχει σχέση μεταξύ των εμβολιασμών και του αυτισμού.
Το θέμα ίσως να μην παρουσίαζε τόσο ενδιαφέρον, αν δεν είχε ευρύτερες σοβαρές επιπτώσεις στη διεθνή πολιτική, με προφανείς τις αρνητικές εξελίξεις και την οπισθοδρόμηση στις επιλογές του εκλογικού σώματος, ακόμη και σε σύγχρονες δημοκρατίες του δυτικού κόσμου με τη μεγαλύτερη παράδοση, όπως είναι το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ, όπου άναυδοι παρακολουθούμε σήμερα διολίσθηση σε αυταρχική και μη φιλελεύθερη δημοκρατία που θέλει να εκφράσει μια ανέξοδη εθνικολαϊκιστική καθαρότητα, έστω και αν νομιμοποιείται πλειοψηφικά, με το στρεβλό τρόπο του αμερικανικού εκλογικού συστήματος.
Η δημοκρατία απειλείται, προειδοποιούν όλο και περισσότεροι αναλυτές, διανοούμενοι και πολιτικοί
Η δημοκρατία απειλείται, προειδοποιούν όλο και περισσότεροι αναλυτές, διανοούμενοι και πολιτικοί. Εθνικολαϊκιστές και αδίστακτοι δημαγωγοί κατάφεραν να προωθήσουν τις θέσεις τους μέσα από διάφορα επιχειρήματα, βασισμένα σε θεωρίες συνωμοσίας από τη μια μεριά και πλειοδοσία σε ανεύθυνες υποσχέσεις για εντελώς ανέφικτα πράγματα από την άλλη, εκμεταλλευόμενοι ταυτόχρονα στο έπακρον και την αγανάκτηση των πολιτών από τα γνωστά αυξανόμενα προβλήματα στα μεσαία και χαμηλά στρώματα της κοινωνίας, λόγω κυρίως της παγκοσμιοποίησης. Είναι πολύ χαρακτηριστικό σχετικά ότι μόλις πρόσφατα, ο πρώην αντιπρόεδρος των ΗΠΑ Τζων Κέρυ θύμισε με έμφαση ότι « όταν μόλις το 1% των Αμερικανών κατέχει το 52% του πλούτου της Αμερικής, τότε σίγουρα έχεις πρόβλημα…»
Ανησυχεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι σύμφωνα με τις διαπιστώσεις των μελετητών όσοι πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας φαίνεται να έχουν επενδύσει στο περιεχόμενό τους συναισθηματικά και ιδεολογικά και κατά συνέπεια καταλήγουν να είναι πολύ πιο προσκολλημένοι σ΄ αυτές. Επισημαίνεται επίσης ότι όσο περισσότερος κόσμος προσελκύεται από τους κύκλους αυτών των συνωμοσιολόγων, αντιστρόφως ανάλογα μειωμένες είναι οι πιθανότητες κάποιοι από αυτούς να αποχωρήσουν μετά.
Επιπλέον, επικρατεί σ΄αυτούς σταδιακά ένας τρόπος σκέψης, σύμφωνα με τον οποίο η πιο απλουστευμένη ερμηνεία ενός γεγονότος είναι σχεδόν πάντοτε και η καλύτερη. Αφήνουν δηλαδή στην άκρη οποιαδήποτε πιο δύσκολη εξήγηση του πράγματος και ό,τι πιο απλό μένει στη συνέχεια είναι συνήθως η αλήθεια γι΄ αυτούς. Είναι γνωστό όμως εν προκειμένω ότι η απλοϊκή προσέγγιση των πραγμάτων οδηγεί σε λάθος συμπεράσματα, γιατί εύκολες λύσεις για πολύπλοκα ζητήματα δεν υπάρχουν – ούτε φυσικά και για όσους πίστεψαν λ.χ. πως με ένα άρθρο θα εξαλειφθούν (σχισθούν) τα μνημόνια και όλες οι ψηφισμένες υποχρεώσεις της χώρας μας…Η πολιτική ευθύνη εξ ορισμού στηρίζεται στην αναγνώριση των δυσκολιών της πραγματικότητας μέσω της βαθιάς γνώσης και της επίγνωσης.
Από τις διάφορες εξηγήσεις που δίνονται για το φαινόμενο αυτό πιο πειστικές ίσως είναι οι παρακάτω:
- Ένας γενικός κανόνας μπορεί να είναι το ότι οι κοινωνικές ομάδες που είναι έξω από την εξουσία και τη δύναμη έχουν την τάση να πιστεύουν ευκολότερα τις θεωρίες συνομωσίας από τις ομάδες που είναι μέσα ή κοντά στα κέντρα άσκησης της εξουσίας.
- Δεν θέλουμε συνήθως πολλοί ως άτομα να κατηγορήσουμε τον εαυτό μας ή να αναλάβουμε την ευθύνη για πράγματα που κάνουμε ή δεν κάνουμε, επομένως είναι βολικότερο να προσχωρήσουμε στα επικοινωνιακά σενάρια που επικαλούνται οι κυβερνώντες για ανώνυμους εχθρούς ή «σκοτεινά κέντρα αποφάσεων» ή για ξένες δυνάμεις με «συντονισμένα σχέδια», όπως λ.χ τελευταία στην τραγωδία στο Μάτι, με απώτερο δήθεν σκοπό να «διασυρθεί» η σημερινή κυβέρνηση κλπ.
- Σε άλλες περιπτώσεις πάλι, η επιθυμία να είναι κανείς μοναδικός τον οδηγεί έξω από την πλειοψηφία της κοινωνίας και την κοινή λογική προκειμένου να γίνει διαφορετικός και επομένως τον καθιστά πιο δεκτικό σε παράλογες απόψεις.
Παρατηρήθηκε ότι οι αποδείξεις για ένα γεγονός σπάνια αλλάζουν την γνώμη των οπαδών της θεωρίας των συνωμοσιών. Όταν ο πρόεδρος Ομπάμα προσπάθησε να σταματήσει τις φήμες των αντιπάλων του για το που είχε γεννηθεί δίνοντας στην δημοσιότητα απόσπασμα του πιστοποιητικού γεννήσεως του, οι συνωμοσιολόγοι «απαίτησαν» ολόκληρο το πιστοποιητικό. Όταν και αυτό δόθηκε στην δημοσιότητα, αυτοί επέμειναν ότι ήταν πλαστό… Είναι επομένως σαν να «μετακινούν συνεχώς την εστία» και συνεπώς δεν είναι δυνατόν να δεχθούν ποτέ γκολ...
Σχετικά με το ζήτημα του πως μπορεί να αντιμετωπισθεί το επικίνδυνο αυτό φαινόμενο και να αρχίσει να αλλάζει το μυαλό των εύπιστων σε τέτοιες θεωρίες, οι μελετητές συμφωνούν ότι ο χειρότερος τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι να τους κριτικάρει κάποιος ή ακόμα περισσότερο να χλευάζει τις αντιλήψεις τους. Κάτι τέτοιο το μόνο που πετυχαίνει είναι να τους φέρει σε θέση άμυνας, μειώνοντας έτσι τις όποιες πιθανότητες να αλλάξουν τρόπο σκέψης.
Οι αποδείξεις για ένα γεγονός σπάνια αλλάζουν την γνώμη των οπαδών της θεωρίας των συνωμοσιών
Υποστηρίζεται σχετικά ότι αυτό που θα μπορούσε να λειτουργήσει καλύτερα στην περίπτωση είναι η χωρίς κριτική συζήτηση των συνεπειών του να πιστεύει κανείς στις θεωρίες, π.χ περιγράφοντας τις θανατηφόρες συνέπειες ασθενειών που προλαβαίνονται με εμβολιασμούς.
Σημαντική διαφορά θα μπορούσε να κάνει επίσης η έγκαιρη παρέμβαση με πληροφόρηση που βασίζεται στα γεγονότα. Έτσι, παιδιά που μαθαίνουν τα επιστημονικά δεδομένα σχετικά με τα καταστροφικά αποτελέσματα της υπερθέρμανσης του πλανήτη, μπορεί να αποφύγουν την παραπληροφόρηση περί του αντιθέτου.
Ο ανθρώπινος νους είναι μεν ένας ελεύθερος παράγοντας, συχνά όμως λειτουργεί και σαν ανορθολογικός. Οι άνθρωποι τείνουν να πιστέψουν αυτό που οι ίδιοι θέλουν να πιστέψουν, ίσως διότι προτιμούν με μεγαλύτερη ευχαρίστηση τους μύθους, παρά την αλήθεια. Έτσι καταλήγουν να γίνονται ακόμα και φανατικοί υποστηρικτές μιας απίθανης θεωρίας, για παράδειγμα, ότι οι Ναζί που επέζησαν κατέφυγαν και ζουν στο φεγγάρι ( ίσως και να μας παρακολουθούν σήμερα από κει ψηλά…). Αυτό όμως κάθε άλλο παρά συμβάλλει στην διαμόρφωση ενός καλύτερου τρόπου σκέψης και στην επικράτηση μιας πολιτικής κουλτούρας που να τη διακρίνει η τόσο απαραίτητη στις μέρες μας υπευθυνότητα.
Δεν αρκεί, τέλος, απλώς να έχει κάποιος τη δυνατότητα να σκέφτεται αναλυτικά – αποφεύγοντας τις απλουστεύσεις - άλλα να διακατέχεται και από την τάση και τη θέληση να το κάνει. Λίγο περισσότερο ψύχραιμη, ορθολογική σκέψη μπορεί να τον βοηθήσει όχι απλώς να απελευθερωθεί από την ανοησία των συνωμοσιών και να μην γοητεύεται από την ευκολία του λαϊκισμού και τον «καταρράκτη» των κραυγαλέων ψευδών που του πλασάρουν οι σημερινοί «ηγέτες», αλλά ταυτόχρονα και να του ανοίξει το μυαλό σε νέες ιδέες που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην ανακοπή της ανόδου της ακροδεξιάς και να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικότερα πλέον την κρίση της φιλελεύθερης δυτικής δημοκρατίας.
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: El Greco, "A boy lights a candle, in the company of monkeys around"