Σας καλωσορίζω στο δεύτερο στρογγυλό τραπέζι του 4ου συνεδρίου του Κύκλου, που έχει θέμα «Οι μετασχηματισμοί, οι ασυμμετρίες και τα πιθανά αδιέξοδα του πολιτικού συστήματος – Νέες μορφές της κρίσης αντιπροσώπευσης». Εκλεκτοί εισηγητές, οι Γιάννης Βούλγαρης, Βίβιαν Ευθυμιοπούλου, Λευτέρης Κουσούλης, Νίκος Μαραντζίδης και Τάκης Παππάς.
Θα μου επιτρέψετε μερικές εισαγωγικές παρατηρήσεις, προκειμένου να περιγράψω την κρίση αντιπροσώπευσης που αναφέρεται στον τίτλο του στρογγυλού τραπεζιού. Είναι πλέον κοινή διαπίστωση των μελετητών ότι τα πολιτικά κόμματα, η πολιτική και οι πολιτικοί έχουν απομακρυνθεί από τους πολίτες. Παράλληλα, οι πολίτες μοιάζει να αποσύρουν όλο και περισσότερο την εμπιστοσύνη τους από τους πολιτικούς που τους εκπροσωπούν. Τα μαζικά κόμματα, ή κόμματα των μαζών, ανήκουν στην πολιτική προϊστορία. Αυτή η κρίση αντιπροσώπευσης είναι η μήτρα για το φαινόμενο του λαϊκισμού.
Ο Peter Mair, ένας διαπρεπής μελετητής των πολιτικών φαινομένων, που έφυγε νωρίς, συνόψισε υποδειγματικά αυτή τη νέα πραγματικότητα, μιλώντας για την εξασθένηση της Δημοκρατίας στη Δύση: «Η εποχή της κομματικής δημοκρατίας έχει παρέλθει. Παρότι τα πολιτικά κόμματα εξακολουθούν να υπάρχουν, έχουν αποκοπεί τόσο πολύ από την ευρύτερη κοινωνία και επιδιώκουν μια τόσο ανούσια μορφή ανταγωνισμού, που δεν μοιάζουν ικανά πλέον να συντηρήσουν τη δημοκρατία στην παρούσα της μορφή».[1]
Σύμφωνα με τον Ούρλιχ Μπεκ, η δυναμική μετατοπίζεται από την πολιτική με Π κεφαλαίο στην πολιτική με π μικρό – αυτό που ορισμένες φορές αποκαλεί «υπο-πολιτική».[2] Γινόμαστε μάρτυρες της μεταμόρφωσης της δημοκρατίας των πολιτικών κομμάτων σε «δημοκρατία των θεατών».[3] Οι ψηφοφόροι γίνονται όλο και πιο «εξατομικευμένοι».[4] Βρισκόμαστε μπροστά σε μια «διάχυτη απομυθοποίηση της κομματικής πολιτικής».[5]
Πρόκειται για ένα τριπλό φαινόμενο. Σε όλες τις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Ευρώπης, η εκλογική συμμετοχή μειώνεται δραματικά, τα πολιτικά κόμματα φυλλορροούν από μέλη και το ενδιαφέρον για την πολιτική εξανεμίζεται. Πρόκειται για μια πανευρωπαϊκή τάση, με μια σημαντική (ελπιδοφόρα;) εξαίρεση, την αυξημένη, κατά 8 ποσοστιαίες μονάδες, συμμετοχή στις ευρωεκλογές του 2019.[6]
Tα εργαλεία για να αυξηθεί η πολιτική συμμετοχή και να αντιμετωπιστεί η κρίση αντιπροσώπευσης υπάρχουν. Απομένει να βρούμε και τις ιδέες.
Όπως επισημαίνει ο Γιάννης Μαυρής, «μεταπολιτευτικά στην Ελλάδα, το μέγιστο της κοινωνικής συμμετοχής σε βουλευτικές εκλογές σημειώθηκε το 2004, όταν ψήφισαν 7.575.000 πολίτες. Μια 5ετία αργότερα, στις εκλογές του 2009 που συνέπεσαν με τις απαρχές της κρίσης, το εκλογικό σώμα είχε ήδη συρρικνωθεί σε 7.044.000 ψηφίσαντες. Στις τελευταίες εκλογές του 2019, «μετά το μνημόνιο», το ενεργό εκλογικό σώμα έχει περιορισθεί σε μόλις 5.769.500 ψηφίσαντες. Σημειώθηκε δηλαδή μια δραματική απομείωση των εκλογέων κατά 18%, μέσα στη δεκαετία, και συνολικά κατά 24% την τελευταία 15ετία (1 στους 4)».[7]
Πριν ξεκινήσουμε το ανάθεμα κατά των πολιτικών κομμάτων, της πολιτικής και των πολιτικών πρέπει να θυμόμαστε ότι τα πολιτικά κόμματα είναι οι βασικοί θεσμοί σε μια δημοκρατία. Είναι «τα πολιτικά κόμματα που δημιούργησαν τη δημοκρατία και η σύγχρονη δημοκρατία είναι αδιανόητη δίχως τα πολιτικά κόμματα. Για την ακρίβεια, η κατάσταση των πολιτικών κομμάτων είναι η καλύτερη δυνατή απόδειξη για τη φύση οποιουδήποτε καθεστώτος. Η πιο σημαντική διάκριση στη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία, η διάκριση μεταξύ δημοκρατίας και δικτατορίας, μπορεί να γίνει καλύτερα με όρους κομματικής πολιτικής. Συνεπώς, τα πολιτικά κόμματα δεν είναι απλώς προσαρτήματα της σύγχρονης κυβέρνησης· βρίσκονται στο επίκεντρο και διαδραματίζουν καθοριστικό και δημιουργικό ρόλο σε αυτή».[8] Τα πολιτικά κόμματα είναι οι εγγυητές του πλουραλισμού στις σύγχρονες κοινωνίες.
Πώς θα μπορούσαμε να αντιμετωπίσουμε αυτό το φαινόμενο της διπλής απόσυρσης, τόσο των πολιτών όσων των πολιτικών κομμάτων, που εμφανίστηκε τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα; Με την απόσυρση αυτή, οι μεν πολίτες οδηγούνται στην ιδιώτευση και την αδιαφορία, δημιουργώντας νέες πολιτικές ευκαιρίες για τους λαϊκιστές, ενώ παράλληλα παρατηρείται μια διαρκής απόσυρση των κομμάτων από τη σφαίρα της κοινωνίας των πολιτών προς τη σφαίρα της διακυβέρνησης και του κράτους. Όπως επισημαίνει ο Mair, «το κόμμα, υπό το πρίσμα αυτό, χάνει μεγάλο μέρος της αντιπροσωπευτικής του ταυτότητας και του σκοπού του και, με τον τρόπο αυτό, οι πολίτες χάνουν μεγάλο μέρος της ικανότητάς τους να ελέγχουν τους πολιτικούς μέσω των συμβατικών εκλογικών διαύλων»[9].
Τα φαινόμενα αυτά έχουν οδηγήσει κάποιους μελετητές και σχολιαστές να υποστηρίξουν ότι «η δημοκρατία έχει αποτύχει».[10] Όμως, παρά τις παθολογίες που αναφέρθηκαν, η φιλελεύθερη δημοκρατία συνεχίζει να παραμένει η καλύτερη δυνατή μέθοδος κοινωνικής συμβίωσης που έχει επινοήσει ο ανθρώπινος νους. Δεν έχει υπάρξει στην ανθρώπινη ιστορία οποιοδήποτε άλλο σύστημα διακυβέρνησης που να έχει εισφέρει στην ανθρωπότητα τόση και τέτοια ελευθερία, ευημερία, ειρήνη και σταθερότητα.
Ιστορικά, η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει αποδείξει ότι έχει τη δυνατότητα και την ευελιξία να ενσωματώνει την αμφισβήτησή της και να συνθέτει τις αντιθέσεις. Μια τέτοια σύνθεση είναι ιστορικά αναγκαίο να κάνει και τώρα, συναρθρώνοντας με έναν καινούργιο τρόπο τη θεσμισμένη αντιπροσώπευση με ευέλικτες μορφές συμμετοχικής δημοκρατίας. Η διακυβέρνηση για το λαό και από το λαό πρέπει να συνυπάρξουν.
Η εμφάνιση του κορωνοϊού και οι κοινωνικές επιπτώσεις του δημιούργησαν μια νέα πραγματικότητα. Το παγκόσμιο πλανητικό χωριό που είχε φανταστεί ο Μάρσαλ Μακ Λούαν μοιάζει να αναδύεται. Ο πλανήτης δικτυώθηκε αστραπιαία στην εποχή της πανδημίας. Τηλεδιασκέψεις, τηλεργασία, εξ αποστάσεως εκπαίδευση, σεμινάρια στα διαδίκτυο, όλα αυτά έγιναν ξαφνικά καθημερινότητα. Οι πλατφόρμες που τα φιλοξένησαν είδαν τα μέλη τους και την αποτίμησή τους να εκτινάσσονται.
Η πλατφόρμα Zoom, από 10 εκατ. χρήστες, προ κορωνοϊού, έφτασε στα 300 εκατ. ημερήσιες συμμετοχές στις συναντήσεις της.[11] Ανάλογες ήταν οι επιδόσεις που σημείωσαν άλλες πλατφόρμες, όπως το Microsoft Teams, το Google Meet, το Skype for Business, το Messenger, το WhatsApp, το Webex.
Όλα αυτά αλλάζουν ή θα αλλάξουν δραστικά τον τρόπο που ασκούμε τις κοινωνικές δραστηριότητές μας. Όλο και περισσότεροι θα τηλεργάζονται, θα τηλεκπαιδεύονται, θα επιμορφώνονται μακριά από τον τόπο διαμονής τους. Με τον τρόπο αυτό ενδεχομένως δημιουργείται ένα παράθυρο ευκαιρίας για τα πολιτικά υποκείμενα. Παρέχεται η δυνατότητα για την ψηφιοποίηση των κομμάτων. Έχουν την ευκαιρία να οργανώσουν διαδικτυακές πρωτοβουλίες εκδηλώσεων, συναντήσεων και σεμιναρίων, που θα μπορούσαν να ενταχθούν στη λογική της συμμετοχικής δημοκρατίας. Πρέπει να βρουν ευφάνταστους και ελκυστικούς τρόπους να προσεγγίσουν τους απογοητευμένους πολίτες μέσω του διαδικτύου. Βέβαια, για να πετύχουν ψηφιακά, πρέπει να έχουν κάτι να πουν, επί της ουσίας.
Οι λαϊκιστές το κατάφεραν, επειδή είχαν να επικοινωνήσουν ένα εύληπτο και απλοϊκό μήνυμα.[12] Ας μην ξεχνάμε ότι οι ΑΝΕΛ στην Ελλάδα, το Κίνημα Πέντε Αστέρων στην Ιταλία και πολλά άλλα λαϊκιστικά κόμματα ήταν δημιούργημα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ο Ντόναλντ Τραμπ χρησιμοποίησε ως κεντρικό πολιτικό εργαλείο τα μηνύματά του στο Twitter.[13]
Συμπερασματικά, τα εργαλεία για να αυξηθεί η πολιτική συμμετοχή και να αντιμετωπιστεί η κρίση αντιπροσώπευσης υπάρχουν.
Απομένει να βρούμε και τις ιδέες. Που δεν μπορούν παρά να είναι η υπεράσπιση των θεμελιωδών αξιών της φιλελεύθερης δημοκρατίας, που πολλοί συνεχίζουν να τις απαξιώνουν και να τις υπονομεύουν, σε συνδυασμό με τη μετωπική αντίθεση στην πλημμυρίδα του ανορθολογισμού και της συνωμοσιολογίας που έχουν κατακλύσει τον δημόσιο λόγο.
[1] Peter Mair, Κυβερνώντας το κενό, Επίκεντρο, 2020, σελ. 29.
[2] Ulrich Beck, Risk Society: Towards a New Modernity, SAGE, 1992, σελ. 183-236.
[3] Bernard Manin, The Principles of Representative Government, Cambridge University Press, 1997, σελ. 218-35.
[4] Mark N. Franklin, Thomas T. Mackie & Henry Valen, επιμ. Electoral Change: Responses to Evolving Social and Attitudinal Structures in Western Countries, Cambridge University Press, 1992.
[5] Pippa Norris, Democratic Phoenix: Reinventing Political Activism, Cambridge University Press, 2002, σελ. 134,135.
[6] https://europarl.europa.eu/election-results-2019/en/turnout/
[7] Γιάννης Μαυρής, πρόλογος στο Mair, ό.π., σελ. 7.
[8] Elmer E. Schattschneider, Party Government, Holt, Rinehart and Winston, 1942, σελ. 1.
[9] Mair, ό.π., σελ. 111.
[10] Niheer Dasandi, Έχει Αποτύχει η Δημοκρατία; - Ένας βασικός οδηγός για τον 21ο αιώνα, Επίκεντρο, 2018.
[11] https://www.news18.com/news/tech/zoom-hits-300-million-daily-global-users-amidst-security-concerns-2590533.html
[12] Sven Engesser, Nicole Ernst, Frank Esser & Florin Büchel, “Populism and social media: how politicians spread a fragmented ideology”, Information, Communication & Society , τόμος 20, 2017, τεύχος 8, σελ. 1109-1126.
[13] Brian L. Ott, “The age of Twitter: Donald J. Trump and the politics of debasement”, Critical Studies in Media Communication, τόμος 34, 2017, τεύχος 1, σελ. 59-68
*Ομιλία Πέτρου Παπασαραντόπουλου στο Συνέδριο του Κύκλου Ιδεών, "Η Ελλάδα Μετά IV: Μετά (; ) την πανδημία" που πραγματοποιήθηκε στις 21-23.9.2020, στον Κύκλο II: Οι μετασχηματισμοί, οι ασυμμετρίες και τα πιθανά αδιέξοδα του πολιτικού συστήματος - Νέες μορφές της κρίσης αντιπροσώπευσης. Αναλυτικά εδώ: https://ekyklos.gr/21-23-septemvriou-2020-i-ellada-meta-iv-meta-tin-pandimia.html
Κύκλος ΙΙ: Οι μετασχηματισμοί, οι ασυμμετρίες και τα πιθανά αδιέξοδα του πολιτικού συστήματος from Evangelos Venizelos on Vimeo.