Σ’ αυτή την πρωτόγνωρη και επώδυνη περίοδο της κοινωνικής αποστασιοποίησης, καραντίνας ή απομόνωσης (Μάρτιος-Απρίλιος 2020), αναδείχθηκαν απρόσμενα κρατικά αντανακλαστικά και αποθέματα πολιτικής εμπιστοσύνης, θαυμαστές δημόσιες αντοχές, πολύτιμες ικανότητες προσαρμογής και πολλές κρυμμένες και αναξιοποίητες ψηφιακές λύσεις και δυνατότητες. Αλλά ταυτόχρονα αναδείχθηκε και μια μεγάλη ποσότητα ψηφιακής μαθησιακής φτώχειας και ένα σοβαρό έλλειμμα ψηφιακής γραμματοσύνης και ανάπτυξης της ψηφιακής υποδομής της χώρας. Το έλλειμμα αυτό οδηγεί σιωπηλά και αναπόδραστα στη (μη γραμμική) δυναμική αναπαραγωγή και ενίσχυση υφιστάμενων ανισοτήτων και διακρίσεων, καθώς και σε νέες αναδυόμενες κοινωνικοοικονομικές ανισότητες, άρα σε μια εν δυνάμει υποβάθμιση και υπονόμευση της κοινωνικής συνοχής και του κοινωνικού και δημοκρατικού κεφαλαίου.
Οι ανισότητες αυτές, σε τελική ανάλυση, υποσκάπτουν τα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά δικαιώματα των πολιτών. Σημειωτέον ότι στη χώρα μας καταγράφονται διαχρονικά χαμηλές επιδόσεις στα συστήματα δεξιοτήτων, οι οποίες αποτελούν πλέον προϋπόθεση ατομικής και συλλογικής ευημερίας. Επτά από τα 20 επαγγέλματα με το μεγαλύτερο ποσοστό απασχολουμένων στην Ελλάδα δεν περιλαμβάνουν καμία ψηφιακή δεξιότητα, ενώ σε 3.828.024 απασχολούμενους στη χώρα μόνο το 36% απασχολείται σε επαγγέλματα στα οποία το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους απαιτεί χρήση ΤΠΕ. Όμως, για το 45% των επαγγελμάτων, ο βαθμός ψηφιοποίησης είναι τέτοιος που καθιστά απολύτως απαραίτητη την άμεση διάχυση και εμπέδωση των ψηφιακών δεξιοτήτων και ικανοτήτων. Εξίσου απαραίτητη είναι και η «λειτουργική αντιστοίχιση» μεταξύ δεξιοτήτων και επαγγελμάτων (Special Report ΣΕΒ «Επαγγέλματα & Ψηφιακές Δεξιότητες», 11/05/2020).
Η ψηφιακή εξέλιξη, ωρίμανση και αλλαγή της κοινωνίας μας κινείται λίγο-πολύ σε αχαρτογράφητα νερά.
Επομένως, τόσο η ενεργοποίηση της «Ελληνικής Εθνικής Συμμαχίας για τις Ψηφιακές Δεξιότητες και την Απασχόληση» (www.nationalcoalition.gov.gr) στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πολιτικής «Νέα Ατζέντα για τις Δεξιότητες στην Ευρώπη», όσο και η πρόσφατη ίδρυση της «Ψηφιακής Ακαδημίας Πολιτών» από το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης (nationaldigitalacademy.gov.gr), κινούνται προς τη σωστή κατεύθυνση, δοθέντος μάλιστα του μεγάλου χάσματος ψηφιακών δεξιοτήτων (χάσμα διαγενεακό και ως αποτέλεσμα εκπαίδευσης), το οποίο σαφώς καταδεικνύεται και στα τρία ερευνητικά κύματα του World Internet Project – Greece (2015, 2017, 2019).
Όπως δείχνουν πρόσφατες και μεγάλης κλίμακας εμπειρικές δειγματοληπτικές έρευνες του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (World Internet Project και World Values Survey, σε συνεργασία με τη διαΝΕΟσις), οι ψηφιακές ευκαιρίες αξιοποιούνται περισσότερο, αν όχι αποκλειστικά, από πληθυσμιακές ομάδες ηλικιακά νεότερες, με υψηλότερο μορφωτικό και εισοδηματικό επίπεδο εν γένει. Με άλλα λόγια, συχνά αποκλείονται ή περιθωριοποιούνται από τον ψηφιακό στίβο, καθώς και από τις δημιουργικές δυνατότητες κοινωνικής κινητικότητας που η ενεργητική συμμετοχή σε αυτόν συνεπάγεται, μεγάλα τμήματα της κοινωνίας μας: άνεργοι και ημιαπασχολούμενοι, χαμηλόμισθοι και χαμηλοεισοδηματίες, φτωχοί και «εργαζόμενοι φτωχοί» (working poor), ηλικιωμένοι, ή γεωγραφικά απομονωμένοι. Σε διεθνές επίπεδο, ειρήσθω εν παρόδω, η πανδημία λειτούργησε ως επιταχυντής ανισοτήτων για χώρες με χαμηλή ωριμότητα και ενσωμάτωση στις ψηφιακές τεχνολογίες.
Στη νέα μεταβιομηχανική συνθήκη, που συχνά περιγράφεται ως «τέταρτη φάση της παγκοσμιοποίησης» (Globalisation 4.0), όσοι μένουν πιο πίσω σ’ αυτόν τον άκρως ανταγωνιστικό και απαιτητικό στίβο θα είναι, με κοινωνιολογικούς θεωρητικούς όρους, οι νέοι «απόκληροι» (P. Bourdieu) ή «απόβλητοι» (L. Wacquant), τα νέα κοινωνικά «απορρίμματα» (Z. Bauman). Επίσης, σημαντικές ανισότητες και διακρίσεις αναμένεται να καταγραφούν ιδίως στο -συνεχώς υπό διαμόρφωση- πολύπλοκο πεδίο της εργασίας, όπου η πολυσυζητημένη εργασία από το σπίτι (ή τηλεργασία) θα παγιωθεί, σε κάποιο βαθμό, στη μετά-COVID-19 εποχή. Τούτο φέρνει στο προσκήνιο την αδήριτη αναγκαιότητα για νέα κοινωνικά συμβόλαια.
Σύμφωνα με το πολύ πρόσφατο ερευνητικό πρόγραμμα Coronavirus Disruption Project (Center for the Digital Future at USC Annenberg & Interactive Advertising Bureau), ένας στους τέσσερις εργαζόμενους δηλώνει ότι δεν μπορεί να εξασκήσει το επάγγελμά του στην επικράτεια του ψηφιακού, σε αντίθεση προς το 74% των ερωτώμενων που δήλωσαν ότι μπορούν να εκτελούν ένα μέρος (μικρό ή μεγάλο) της εργασίας τους online. Σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση βρέθηκαν αυτή την περίοδο (και πιθανώς θα συνεχίσουν να βρίσκονται) οι εργαζόμενοι στον τομέα της λεγόμενης «οικονομίας της περιστασιακής απασχόλησης» (gig economy), οι οποίοι βυθίζονται έτι περαιτέρω σε συνθήκες οξείας επισφάλειας και πρέπει να ωφεληθούν άμεσα:
1) από μαζικά, διαρκώς επικαιροποιούμενα προγράμματα συνεχιζόμενης επαγγελματικής κατάρτισης και εξέλιξης γνώσεων, (πολυ)γραμματισμών, (μετα)ικανοτήτων και (μετα)δεξιοτήτων,
2) από στοχευμένα διεπιστημονικά προγράμματα τυπικής και άτυπης εκπαίδευσης που θα τους επιτρέψουν να συνεχίσουν να μαθαίνουν, αλλά και να κατανοούν σε βάθος τον πολύπλοκο και μεταβαλλόμενο κόσμο γύρω τους.
Η πανδημία του κορονοϊού, η οποία σηματοδοτεί μια ιδιότυπη και άνευ προηγουμένου διαπλοκή και σύζευξη υγειονομικών, περιβαλλοντικών, τεχνολογικών, κοινωνικοοικονομικών και γεωπολιτικών ρίσκων, φαίνεται να επισπεύδει σε παγκόσμιο επίπεδο την «επανάσταση των δεξιοτήτων» (skills revolution). Κατά μία έννοια, πρόκειται για μια πανδημία «ψηφιακή» ως προς τις επιπτώσεις και τη δυναμική της, αλλά και ως προς τους καθημερινούς τρόπους αντιμετώπισής της. Παραδείγματος χάριν, ο εγκλεισμός στο σπίτι θα ήταν πολύ πιο δύσκολος και μοναχικός δίχως τα πάσης φύσεως τεχνολογικά μέσα. Επίσης, τα μέσα αυτά είναι πολύτιμα για τον κρατικό συντονισμό και ιδιαίτερα για τον μηχανισμό της πολιτικής προστασίας. Η χρήση τους εγείρει ωστόσο, με αντανακλαστικό σχεδόν τρόπο, ζητήματα περαιτέρω θωράκισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων, της φιλελεύθερης δημοκρατίας και των εγγυήσεων του κράτους δικαίου.
Σε γενικές γραμμές, η ψηφιακή εξέλιξη, ωρίμανση και αλλαγή της κοινωνίας μας κινείται λίγο-πολύ σε αχαρτογράφητα νερά και μοιάζει να είναι αμφίθυμη και αμφίρροπη, παρουσιάζοντας το διπλό πρόσωπο του Ιανού. Η ανάδειξη της θετικής όψης είναι, σε μεγάλο βαθμό, συνάρτηση ενισχυτικών δημόσιων πολιτικών οι οποίες, εκτός των άλλων, οφείλουν να ενσωματώσουν ένα συνεκτικό εκσυγχρονιστικό όραμα για τον αποτελεσματικό και βιώσιμο μετασχηματισμό του αναπτυξιακού μοντέλου της Ελλάδας. Και προφανώς, ως χώρα, δεν έχουμε καθόλου χρόνο για χάσιμο.
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: René Magritte, Personal Values