Παρακολούθησα την πολύ ενδιαφέρουσα ανοιχτή συζήτηση «Υπάρχει λύση στο Ελληνικό Πρόβλημα;» με την υπογραφή του «ekyklos.gr». Επικεντρώνω την προσοχή μου σε τρία από τα πολλά και ουσιαστικά ερωτήματα της συζήτησης:
Ποια αίτια (και πολιτικές) δημιούργησαν την ελληνική κρίση;
Γιατί η Ελλάδα απέτυχε ενώ άλλες χώρες πέτυχαν την έξοδο από την κρίση;
Γιατί κατέρρευσε το πολιτικό σύστημα στην Ελλάδα;
Το Ασφαλιστικό βρίσκεται στον πυρήνα των απαντήσεων και στα τρία αυτά ερωτήματα.
Έχουν πολλαπλά επίπεδα προσέγγισης αυτά τα ερωτήματα. Από το επίπεδο της οικονομικής ανάλυσης και των μηχανισμών δημιουργίας ελλειμμάτων ως την κοινωνιολογική και πολιτική αναδίφηση, το θεσμικό και μορφωτικό έλλειμμα, τις ιστορικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες που διαμόρφωσαν και χαρακτηρίζουν το νέο ελληνικό κράτος. Αν όμως περιορίσουμε την ανάλυση στο οικονομικό πεδίο, το Ασφαλιστικό βρίσκεται στον πυρήνα των απαντήσεων και στα τρία αυτά ερωτήματα.
Ο Τ. Γιαννίτσης έχει ήδη επισημάνει τον κεντρικό ρόλο του Ασφαλιστικού στο 1ο ερώτημα, τα αίτια της κρίσης. «Μια βαθύτερη ανάλυση των δεδομένων της οικονομίας και της πολιτικής δείχνει πως μολονότι οι κεντρικοί μηχανισμοί της κρίσης ήταν γενικότεροι, το ασφαλιστικό έπαιξε πολύ πιο καθοριστικό -ίσως και καταλυτικό- ρόλο στη βίαια ανατροπή πολλών κεντρικών σχέσεων και ισορροπιών και στη γένεση της κρίσης απ’ ότι φαίνεται εκ πρώτης όψεως.» (Τ. Γιαννίτσης, «Το ασφαλιστικό και η κρίση, 2016»)
Σε πρώτη ανάγνωση, όλοι πλέον αναγνωρίζουν πως η κρίση δημιουργήθηκε από τον εκτροχιασμό των δαπανών και των δημοσιονομικών ελλειμμάτων.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ Ι
Διάγραμμα I: Η πορεία των δαπανών της Γενικής Κυβέρνησης για μισθούς, και κοινωνικές παροχές από το 1995 έως το 2014, ως ποσοστό των εσόδων της Γενικής Κυβέρνησης από φόρους και ασφαλιστικές εισφορές (Πηγή Eurostat εδώ και εδώ)
Την τελευταία 20ετία οι δαπάνες για μισθούς και κοινωνικές παροχές (περιλαμβάνονται συντάξεις, δαπάνες Υγείας και λοιπές κοινωνικές παροχές) απορροφούσαν το μεγαλύτερο μέρος των τακτικών εσόδων από φόρους και ασφαλιστικές εισφορές της Γενικής Κυβέρνησης.
Την 5ετία 1995-2000 οι δαπάνες είχαν πτωτική πορεία αντανακλώντας την προσπάθεια επίτευξης των δημοσιονομικών στόχων για την είσοδο στην ΟΝΕ. Μετά το 2000 ακολούθησαν έντονα ανοδική πορεία. Εκτοξεύθηκαν τη διετία 2008-2009 και κορυφώθηκαν το 2009, χρονιά που, διόλου τυχαία, κορυφώνονται και τα ελλείμματα του Προϋπολογισμού. Στη διάρκεια της δημοσιονομικής προσαρμογής (2010-2014) η τροχιά των δαπανών είναι πτωτική, ο διάβολος ωστόσο κρύβεται στη λεπτομέρεια, στα απόλυτα μεγέθη. Διορθώθηκε μεν μεγάλο μέρος της υπερβολής της διακυβέρνησης Κ. Καραμανλή, παραμένουν όμως οι δαπάνες κατά πολύ υψηλότερες του 2000, και αρκετά υψηλότερες της περιόδου 1995-2003.
Μια πιο κοντινή ματιά στην πορεία των επιμέρους δαπανών της Γενικής Κυβέρνησης αναδεικνύει τον καθοριστικό ρόλο του Ασφαλιστικού. Οι δαπάνες για (α) μισθούς, (β) συντάξεις, (γ) Υγεία & λοιπές κοινωνικές παροχές, (διαγράμματα ΙΙ, ΙΙΙ και IV) ως ποσοστό των εσόδων από φόρους και ασφαλιστικές εισφορές είχαν αντίστοιχη πορεία με τη συνολική δαπάνη. Μοναδική εξαίρεση η συνταξιοδοτική δαπάνη, η οποία, παρά τη δημοσιονομική προσαρμογή και τις περικοπές, συνεχίζει αυξητικά και μετά το 2009.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΙΙ
Διάγραμμα ΙΙ: Η μισθολογική δαπάνη κορυφώθηκε (40%) το 2009, ακολούθησε πτωτική πορεία στη διάρκεια της δημοσιονομικής προσαρμογής και το 2014 επέστρεψε στα επίπεδα του 2000.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΙΙΙ
Διάγραμμα III : Η συνταξιοδοτική συνεχίζει αυξητικά και μετά το 2009. Απορροφά το ~43% των εσόδων και η διατήρησή της σε τόσο υψηλά επίπεδα, παρά τις αλλεπάλληλες περικοπές, αναδεικνύει το Ασφαλιστικό σε μόνιμο δημοσιονομικό βραχνά. Είναι ο Μεγάλος Ασθενής με μόνιμα κατειλημμένο το μοναδικό κρεβάτι στην Εντατική.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ IV
Διάγραμμα IV: Ο υπερδιπλασιασμός της δαπάνης για Υγεία και λοιπές κοινωνικές παροχές στο διάστημα 2000-2009 απεικονίζει ανάγλυφα τη δημοσιονομική ανευθυνότητα της πενταετίας Καραμανλή. Όμως η δαπάνη τιθασεύτηκε εξίσου γρήγορα με τον εκτροχιασμό της, κατά την περίοδο της δημοσιονομικής προσαρμογής.
Η συνταξιοδοτική φούσκα
Ήταν τόσο μεγάλη η φούσκα που δημιουργήσαμε στις συντάξεις, τόσο εθιστική η υπερβολή για την κοινωνία και τόσο λίγες οι τολμηρές φωνές της ευθύνης, που καταλήξαμε η εύλογη και δίκαιη προσαρμογή να φαντάζει αδιανόητη και άδικη. Ενώ στην πραγματικότητα απολύτως άδικο ήταν αυτό που προηγήθηκε: παροχές και συντάξεις πέρα από κάθε λογική, που υπερχρέωσαν τη χώρα και επιβάρυναν την ανταγωνιστικότητά της. Παροχές που θεμελίωσε η ευνοιοκρατία και το πελατειακό κράτος και συνεχίζουν να απομυζούν τους διαθέσιμους πόρους.
Ενώ κανείς δεν παραγνωρίζει πως στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έγιναν τεράστιες περικοπές σε μεγάλες ομάδες συνταξιούχων, αυτές ήταν απαραίτητες και σε μεγάλο βαθμό διαγενεακά δίκαιες ώστε να εξορθολογήσουν και να αντισταθμίσουν τις ακραίες υπερβολές που είχαν διαπραχθεί τα χρόνια που προηγήθηκαν της κρίσης.
ΠΙΝΑΚΑΣ Ι
Όπως φαίνεται στον Πίνακα Ι, δαπανούμε παρόμοιο ποσό για συντάξεις με την Πορτογαλία. Αν εξετάσουμε όμως την ανά κάτοικο συνταξιοδοτική δαπάνη, πλησιάζουμε την Ισπανία, μια χώρα που διαθέτει 34% υψηλότερο ΑΕΠ/κάτοικο από την Ελλάδα. Αν και έχουμε συγκρίσιμα επίπεδα συντάξεων, σε Ισπανία και Πορτογαλία οι περικοπές στις συντάξεις ήταν πολύ πιο ήπιες. Δυστυχώς στη χώρα μας πληρώσαμε την αφροσύνη και την υπερβολή που επικράτησε τα χρόνια των παχιών αγελάδων. Και μπορεί το «ξεφούσκωμα» να αφήνει αισθήματα πικρίας και αδικίας, όμως σε καμία περίπτωση δεν τεκμαίρεται αδικία από τη σχέση καταβληθεισών εισφορών και αποδιδόμενων συντάξεων.
Το 2014 δαπανήσαμε για συντάξεις του Δημοσίου 6,1 δισ.€ ή το 3,4% του ΑΕΠ έναντι 5,1 δισ.€ ή 2,2% του ΑΕΠ το 2007. Το 2014 δαπανήσαμε για συντάξεις 29,4 δισ.€ ή 16,4% του ΑΕΠ έναντι 27,4 δισ.€ ή 12,3% του ΑΕΠ το 2007. Εύλογα προκύπτει ως ερώτημα τι θα γινόταν αν δεν μεσολαβούσαν οι αλλεπάλληλες περικοπές στις συντάξεις; Το Ασφαλιστικό ήταν βόμβα έτοιμη να εκραγεί.
Το Ασφαλιστικό ήταν βόμβα έτοιμη να εκραγεί.
Το ΤΣΜΕΔΕ, Ταμείο κύριας σύνταξης με τον ευνοϊκότερο δείκτη εργαζομένων /συνταξιούχων, τον Αύγουστο του 2007 είχε 14.400 συνταξιούχους και δείκτη εργαζομένων/συνταξιούχων 7,3. Τον Ιούλιο του 2015 οι συνταξιούχοι του ΤΣΜΕΔΕ ήταν 26.756 και ο δείκτης περίπου στο 3,7. Σε 10 χρόνια, σύμφωνα με αναλογιστική μελέτη του ΤΕΕ, οι συνταξιούχοι θα είναι 53.925 και ο αντίστοιχος δείκτης περίπου στο 1,9. (εδώ). Το παράδειγμα του ΤΣΜΕΔΕ είναι ενδεικτικό του πόσο εφήμερη και απατηλή μπορεί να είναι η στιγμιαία αποτύπωση των μεγεθών του Ασφαλιστικού.
Το πρόβλημα με το Ασφαλιστικό είναι πως πρόκειται για βραδείας ανάφλεξης δημοσιονομική βόμβα. Οι συνέπειες εμφανίζονται με μεγάλη χρονοκαθυστέρηση και θολώνουν τη σχέση αιτίου-αιτιατού. Στην εκδήλωση της Δευτέρας, ο κ. Χωμενίδης ανέφερε πως τη δεκαετία του 1980 είχαμε οικονομική στασιμότητα παρά την δυνατότητα υποτίμησης που μας έδινε η δραχμή. Πολλοί ωστόσο αναπολούν τις δεκαετίες του ‘80 και του ‘90 ως περιόδους ευημερίας και οικονομικής ανόδου και καθόλου δεν αντιλαμβάνονται πως για την ευημερία τους τότε δανείστηκαν πόρους από τα παιδιά τους.
Σήμερα όλοι ξέρουμε πως η διαβεβαίωση του Ανδρέα Παπανδρέου ότι «τα κράτη δεν πτωχεύουν, απλώς δανείζονται περισσότερο», και ο εφησυχασμός του Πρόεδρου της ΓΣΕΕ που παρότρυνε τους ασφαλισμένους το 2001 να αντισταθούν στη μεταρρύθμιση Γιαννίτση λέγοντας «Μην ακούτε ότι το ασφαλιστικό θα χρεοκοπήσει. Για να συμβεί αυτό, πρέπει πρώτα να χρεοκοπήσει το κράτος», ανήκουν σε άλλη εποχή. Τέλος εποχής λοιπόν! Πτωχεύσαμε και είναι αδύνατον να αντιστρέψουμε την κατάσταση με παραμύθια, αδράνεια ή διαδηλώσεις.
Γιατί επιμένει η κρίση
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η επιμονή και η διάρκεια της κρίσης οφείλονται στην αμήχανη, άτολμη και διστακτική πολιτική της διαχείριση, που αμφισβήτησε και καθυστέρησε τις απαιτούμενες αλλαγές. Αναμφίβολα, επίσης, η χρόνια απουσία συναίνεσης ακόμη και στο επίπεδο της διαπίστωσης των προβλημάτων, όπως και η αθέμιτη αντιπολίτευση που δαιμονοποίησε τις μεταρρυθμίσεις, βάθυναν και επιμήκυναν την κρίση, παρόλο που το διεθνές περιβάλλον και η συγκυρία ήταν ευνοϊκά για την ανάκαμψη.
Η χρόνια απουσία συναίνεσης ακόμη και στο επίπεδο της διαπίστωσης των προβλημάτων βάθυναν και επιμήκυναν την κρίση.
Περιορίζοντας όμως και πάλι στο οικονομικό επίπεδο τα αίτια διάρκειας της κρίσης, ξανά το Ασφαλιστικό προβάλλει μπροστά μας. Η συνταξιοδοτική δαπάνη επιδεικνύει ανοσία στη δημοσιονομική προσαρμογή, διατηρεί πρωταγωνιστικό ρόλο και στην επιμήκυνση της κρίσης. Πρόκειται για πολύ υψηλή σε μέγεθος δαπάνη, με εξαιρετικά σημαντική κοινωνική διάσταση, η οποία, παρά τις περικοπές, παραμένει ανεξέλεγκτη.
Έτσι, ενώ οι υπόλοιπες δαπάνες επέστρεψαν σε επίπεδα αντίστοιχα του 2000, της εποχής που το νοικοκύρεμα είχε αποδώσει βελτίωση όλων των οικονομικών δεικτών, το 2014 η Ελλάδα δαπανά για συντάξεις 7% περισσότερα από το 2007 ενώ έχει χάσει το ¼ του ΑΕΠ και οι συνταξιούχοι αντίστοιχα έχασαν μέχρι και το 50% των εισοδημάτων τους.
Όσο λοιπόν παραμένει υψηλή η συνταξιοδοτική δαπάνη, τόσο θα πιέζει τα δημόσια οικονομικά για περισσότερους φόρους, τόσο θα επιβάλλει αντιαναπτυξιακή και άδικη κατανομή των πόρων της οικονομίας, τόσο θα καθυστερεί την ανάκαμψη και θα διαψεύδει την πρωθυπουργική υπόσχεση. Το Πάσχα, κάθε Πάσχα, θα περνά χωρίς ανάσταση της οικονομίας.
Δεν είναι βέβαια ικανή συνθήκη από μόνη της η μείωση της συνταξιοδοτικής δαπάνης. Είναι όμως αναγκαία. Ο τρόπος που διαχειριζόμαστε τα σημαντικά προβλήματα της οικονομίας είναι δείκτης ωριμότητας και υπευθυνότητας, δείκτης εμπιστοσύνης στην ελληνική οικονομία. Δύο χρόνια τώρα το ακούμε, το διαπιστώνουμε αλλά χρονοτριβούμε. Και μετά θρηνούμε που δεν βγαίνουμε από την κρίση!
Γιατί κατέρρευσε το πολιτικό σύστημα
Σε κάθε κοινωνία και σε κάθε οικονομική κρίση το πολιτικό σύστημα δοκιμάζεται. Παντού και πάντα λαϊκιστές και δημαγωγοί καλλιεργούν σύγχυση και επενδύουν στην οργή, την απόγνωση και την ελπίδα της κοινωνίας. Δεν καταρρέει όμως παντού το πολιτικό σύστημα. Στην περίπτωση της Ελλάδας η πίεση του λαϊκισμού οδήγησε σε πλήρη κατάρρευση το πολιτικό σύστημα, όταν έσπασαν τα φρένα της κοινωνίας. Οι ηλικιωμένοι, οι συνταξιούχοι, το παραδοσιακά πιο συντηρητικό, μετρημένο τμήμα της κοινωνίας, με μεγαλύτερη αδράνεια και αντιστάσεις στις ριζοσπαστικές αλλαγές, το 2012 αρνήθηκε το ρόλο του και προσχώρησε στο στρατόπεδο της εφηβικής αυταπάτης.
Η πίεση του λαϊκισμού οδήγησε σε πλήρη κατάρρευση το πολιτικό σύστημα, όταν έσπασαν τα φρένα της κοινωνίας.
Στις εκλογές του Ιουνίου του 2012, ο παλαιός δικομματισμός ΝΔ-ΠΑΣΟΚ διασώθηκε σε ένα τμήμα του εκλογικού σώματος, στην ομάδα των συνταξιούχων, όπου ΝΔ & ΠΑΣΟΚ έλαβαν αθροιστικά το 63% των ψήφων, ενώ ο Σύριζα μόλις το 16%. Τον Ιανουάριο του 2015 όμως, ΝΔ & ΠΑΣΟΚ περιορίστηκαν στο 44%, ενώ ο Σύριζα διπλασίασε τις δυνάμεις του (32%) (εδώ).
Εμφανίστηκε τότε το παράδοξο, φοιτητές (33%) και συνταξιούχοι (32%) να ψηφίζουν με ίδια ποσοστά ένα κόμμα της ριζοσπαστικής Αριστεράς και της διαμαρτυρίας! Αν συνυπολογίσουμε πως οι συνταξιούχοι είναι η πολυπληθέστερη ομάδα του εκλογικού σώματος και με τα χαμηλότερα ποσοστά αποχής, αντιλαμβανόμαστε γιατί η εγκατάλειψη των παλαιών κομμάτων από τους συνταξιούχους έδωσε τη χαριστική βολή στο παλαιό και μονιμότερα χαρακτηριστικά στο νέο τοπίο του πολιτικού χάρτη.
Η εκλογική συμπεριφορά των συνταξιούχων, εξηγείται σε ένα βαθμό από το μέγεθος των περικοπών και τελικά από το μέγεθος της συνταξιοδοτικής φούσκας που είχε προηγηθεί και είχε καλλιεργήσει μια ακραία απατηλή και μη βιώσιμη εικόνα ευημερίας. Το αίσθημα αδικίας και η βίαιη υποβάθμιση του βιοτικού τους επιπέδου οδήγησε τους συνταξιούχους σε ακραίες επιλογές κόντρα στο ηλικιακό τους DNA.
Η ριζοσπαστικοποίηση των ηλικιωμένων δεν ήταν μονόδρομος, ήταν η εξέλιξη των αντιδράσεων στη μεταρρύθμιση Γιαννίτση το 2001. Και τα δυο φαινόμενα αντανακλούν τα στερεότυπα των συνδικαλιστών, την άγνοια των πολιτών και την αδυναμία των πολιτικών. Έχει σημασία να γνωρίζουν οι πολίτες, γιατί μόνο τότε μπορούν να κρίνουν ποια είναι η αξιόπιστη πολιτική επιλογή. Είτε μέσω της εκπαίδευσης μακροπρόθεσμα είτε μέσω της ουσιαστικής ενημέρωσης άμεσα, η γνώση της δυσάρεστης αλήθειας είναι το κλειδί για τη διαχείριση του Ασφαλιστικού.
Το τμήμα της κοινωνίας που αναζητά αξιόπιστες πολιτικές μεγάλωσε.
Σήμερα είναι η μεγάλη ευκαιρία. Το τμήμα της κοινωνίας που αναζητά αξιόπιστες πολιτικές μεγάλωσε. Και όλος ο πολιτικός κόσμος γνωρίζει πια καλά τι χρειάζεται να κάνει. Διστάζουν, λείπει το θάρρος, κάποιοι υποκρίνονται και μερικοί πιστοί ελπίζουν ακόμη σε θαύματα, αλλά πάντως όλοι τώρα γνωρίζουν. Ακόμη και ο Σύριζα.
Γνωρίζουν ότι η ανάγκη για περαιτέρω μειώσεις των συντάξεων έχει αφετηρία την αδυναμία μας να τιθασεύσουμε τη συνταξιοδοτική δαπάνη, την απροθυμία να προχωρήσουμε με άλματα και αλήθειες. Και γνωρίζουμε όλοι ότι οι πολιτικοί ουσιαστικά ζητούν το αδύνατο: να κατανοήσει ο μέσος συνταξιούχος τη χρησιμότητα και να συναινέσει στην ανάγκη μείωσης της σύνταξής του, χωρίς ανάληψη πολιτικής ευθύνης από κανέναν, χωρίς καν να ειπωθούν οι δυσάρεστες αλλά δίκαιες εθνικές αλήθειες.
Ορφανή λοιπόν, η μητέρα των μεταρρυθμίσεων, η πιο αναγκαία, τολμηρή, κοινωνικά και διαγενεακά δίκαιη και εθνικά υπερήφανη μεταρρύθμιση. Και καταλήγουμε ξανά να εκλιπαρούμε για επιείκεια, για σωτηρία έξωθεν και πρόσκαιρη. Ίσως δεν διστάζουμε καν να διαπραγματευτούμε με έναν ιδιότυπο ελληνικό ανθρωπισμό: προσφέρουμε την ομηρία δεκάδων χιλιάδων αθώων προσφύγων και διεκδικούμε ο τωρινός Έλληνας συνταξιούχος να απολαμβάνει υψηλότερη σύνταξη και από την αυριανή σύνταξη του παιδιού του και από το σημερινό του μισθό! Αν έχει δουλειά!
Θάρρος και αλήθεια. Αυτό είναι το μοναδικό κλειδί για την εξώπορτα της κρίσης.
Και την ίδια στιγμή θρηνούμε που οι νέοι με προσόντα μάς εγκαταλείπουν, κατευθύνονται στους ίδιους προορισμούς με τους πρόσφυγες...
Δεν έχουμε τελειώσει με το ασφαλιστικό, την κύρια αιτία της κρίσης. Όσο ευνοϊκή κι αν είναι η κατάληξη της διαπραγμάτευσης και της «ανταλλαγής πληθυσμών» που φαίνεται να επιχειρεί η άτολμη κυβέρνησή μας. Για να τελειώσουμε, χρειάζεται και θάρρος και αλήθεια. Αυτό είναι το μοναδικό κλειδί για την εξώπορτα της κρίσης.
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: Claude Monet, (1840-1926), The Garden Gate at Vetheuil