Εξετάζοντας κανείς μια σειρά καταβολών της ισχύος, της ευημερίας και της φτώχειας που έπαιξαν καταλυτικό ρόλο σε διάφορους λαούς, στο να μεγαλουργήσουν ή και να εξαφανισθούν αργότερα, πέραν των γνωστών αιτίων εξαφάνισης όπως π.χ. φυσικές καταστροφές, περιβαλλοντικές αλλαγές στην περιοχή τους, επιδημίες, κλπ, ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη του ρόλου που έπαιξε ο σεβασμός των συμβάσεων, συμφωνιών, συμβολαίων – που ύψωναν ένα λαό όσο τα τιμά, τα υποστηρίζει, δημιουργώντας τους κατάλληλους οικονομικούς, διοικητικούς, δικαστικούς και πολιτικούς θεσμούς υποστήριξης των, άλλα και τον εξαφανίζουν μόλις έπαυε η ισχύς των. Ως χαρακτηριστικό υπόδειγμα συχνά χρησιμοποιείται ο λαός της Βενετίας, μια μικρή τότε πόλη-κράτος (~ 5,000 κατοίκων) κοντά στο 800 μΧ.
Αξιοποιώντας τη θέση της στην καρδιά της Μεσογείου, το λιμάνι και τη ναυτική της εμπειρία, πέτυχε για μερικές εκατοντάδες χρόνων να κυριαρχήσει στο εμπόριο των μπαχαρικών της Ανατολής να εικοσαπλασιάση το μέγεθός της (~130,000) ξεπερνώντας τότε σε ισχύ, φήμη και οικονομική δύναμη Παρίσι αλλά και το Λονδίνο (την τότε μεγάλη Ευρωπαϊκή πρωτεύουσα των 30,000 κατοίκων!) Το Βενετικό άλμα βασίσθηκε σε μια σειρά καινοτομιών στη σύναψη συμβάσεων , με πιο γνωστή την λεγόμενη Commenda (την πρώτη ίσως μορφή μετοχικής εταιρείας) που περιλάμβανε αρχικά μόνο δύο άτομα : τον εταίρο που έμεινε στην Βενετία και χρηματοδοτούσε το ταξίδι και τον εταίρο που συμμετείχε στο ταξίδι, τα ρίσκα του, και συνόδευε το εμπόρευμα αφήνοντας τις γυναίκες τους πίσω να πλέκουν τις ξακουστές δαντέλες. Το συμβόλαιο ίσχυε μόνο για το συγκεκριμένο ταξίδι.
Η μη τήρησης του Συμβολαίου μπορούν και κάνουν την κατάσταση μη αναστρέψιμη.
Φανταστείτε πόσοι πολλοί και ποικίλοι φορείς και θεσμοί (οικονομικοί, τραπεζικοί, νομικοί, ασφαλιστικοί, εμπορικοί, πολιτικοί, κ.α.) έπρεπε να συμπράξουν προκειμένου να υλοποιείται σωστά η συγκεκριμένη καινοτόμα σύμπραξη-συμφωνία. Αυτή η Σύμπραξη στάθηκε και για μένα πρότυπο για την δημιουργία , θεσμοθέτηση και υποστήριξη των λεγόμενων Αγροτικών Συμπράξεων Καινοτομίας όπου πολλοί διαφορετικοί φορείς (βελτιωτές φυτών, σποροπαραγωγοί, καλλιεργητές, συγκομιστές και διακινητές, μεταποιητές, έμποροι, εξαγωγείς, αλυσίδες διανομής, κ.α. μέχρι τους τελικούς χρήστες – καταναλωτές, τράπεζες, κ.α.) έπρεπε να συμφωνήσουν με συμβόλαιο για να αναδείξουν και να καρπωθούν δίκαια, την προστιθέμενη αξία που δημιουργείται από την τελική ικανοποίηση των εξειδικευμένων αναγκών των καταναλωτών και η διασύνδεση της με τον συγκεκριμένο διακινητή, παραγωγό, το χωράφι ή την συγκεκριμένη καλλιεργούμενη ποικιλία του φυτού, τον δημιουργό της, βελτιωτή κ.α. Όπου κρίσιμο ζήτημα ήταν μαζί με τους νέους θεσμούς η προσπάθεια αλλαγής νοοτροπιών που ήταν συνυφασμένη με τις παλαιές ομαδοποιήσεις ομοίων ατόμων, φορέων κλπ. (Συνεταιρισμός Γεωργών, Ένωση Γεωργικών Συνεταιρισμών, Ενώσεις Βιομηχάνων Τροφίμων, Σύνδεσμος Εξαγωγέων, Ένωση Παραγωγών Σπόρων, Ένωση Διαβητικών , Νεφροπαθών, κ.α.) Καινοτομία στην προκειμένη περίπτωση ήταν η Συμβολαιοποιημένη Σύμπραξη ΑΝΟΜΟΙΩΝ φορέων/ατόμων. Ένας νέος δηλαδή ανοικτός σε όλους θεσμός που διασφάλιζε το μέλλον συνενώνοντας το παρελθόν. Ένας θεσμός ανοικτός σε όλους τους ποικίλους κρίκους και πρόσωπα. Ανοικτός στην δημιουργικότητα και τις προσπάθειες τόσων. Ένας θεσμός ίσων ευκαιριών αλλά κερδών για όλους.
Μόλις ένας από τους κρίκους στη καινοτομία των Commenda της Βενετίας χάλασε, (η κυρίαρχη ολιγάριθμη ελίτ που δημιουργήθηκε, απόκτησε και την αποκλειστική πολιτική εκπροσώπηση, στο τέλος δικαίωμα Commenda είχαν μόνο οι κληρονόμοι τους. Το ανοικτό σε όλους σύστημα Commenda έγινε κλειστό σύστημα μιας ελίτ , και πέθανε. Η Βενετία κατέρρευσε. Από οικονομική υπερδύναμη μετετράπη σε πόλη μουσείο. Βασίζοντας την δύναμη τους πλέον στο τουρισμό οι Βενετοί φτιάχνουν πίτσες, παγωτά και χρωματιστά γυαλικά (τα γνωστά φυσητά Μουράνο, που οι Βενετοί έφεραν στο τέλος ως τεχνολογία από την Ανατολή) για τις ορδές των ξένων που έρχονται να θαυμάσουν το Παλάτσιο Ντουκάλε και τ’ άλογα του Αγίου Μάρκου που έκλεψαν οι Βενετοί έμποροι μπαχαρικών από την Κωνσταντινούπολη!
Τα υπενθυμίζω αυτά γιατί και στη χώρα μας η μη τήρηση ενός τέτοιου Συμβολαίου, είναι ίσως ικανό να οδηγήσει στην αποτυχία και εξαφάνισή μας. Όλα τ’ άλλα της κρίσης μπορούν να ξεπεραστούν. Με προσπάθεια, ομόνοια, προγραμματισμό, παραγωγική ανασυγκρότηση κ.α. Η μη τήρηση όμως του Συμβολαίου και οι παρελκόμενες επιπτώσεις του μπορούν και κάνουν την κατάσταση μη αναστρέψιμη.
Και εξηγώ. Ποιο είναι το συμβόλαιο/συμφωνία, μεταξύ ποιων, ποιος το καταπάτησε (το κακοποίησε βάναυσα είναι ίσως πιο ακριβής όρος) γιατί η κρίση χειροτέρευσε ραγδαία το πρόβλημα, που δημιουργήθηκε από την ακύρωση του κ.α.; Το συμβόλαιο αφορά την εργασία, είναι κοινωνικό, ανοικτό σε όλους και γίνεται μεταξύ ατόμων διαδοχικών γενεών. Αφορά τις γενεές των Εργαζομένων και των Συνταξιούχων. Η γενεά των εργαζομένων, όσο εργάζεται και αμείβεται, σκεπτόμενη τα γηρατειά της, όταν μετά τα 60-70 θα είναι ανήμπορη πλέον να εργασθεί, πληρώνει μέρος των σημερινών χρημάτων της σε κάποιο συνταξιοδοτικό ταμείο, που θα τον πληρώνει πίσω μετά την συνταξιοδότηση του (εφ όσον ζήσει, εφ όσον δεν μεταναστεύσει, κλπ.) Καταγράφει δηλαδή την Συμφωνία αλληλοϋποστήριξης, και αλληλεγγύης μεταξύ ατόμων διαδοχικών γενεών. Ουσιαστικά κάνει πράξη την ιερή ιδέα της αποταμίευσης . Σαν το μυρμήγκι που μαζεύει τους ευνοϊκούς μήνες του καλοκαιριού με την περισσευούμενη τροφή, για να σιγουρέψει την τροφή του στις ανήμπορες δύσκολες μέρες των γηρατειών του χειμώνα. Ή όπως γλαφυρά περιέγραψε στο «Κ» η Μαρία Αθανασίου όπως έκαναν τα παιδιά με τους γαλάζιους κουμπαράδες που μας δώριζε το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο (Τ.Τ.). Μαζεύαμε δηλαδή, στα παιδικά χρόνια της ανεμελιάς για να απολαύσουμε κατοπινά τον χειμώνα της ενηλικίωσης. Μπορεί η Μαρία Αθανασίου όπως δηλώνει να μη θυμάται ποιος είχε το κλειδί στο σπίτι και άνοιξε κάποτε τον κουμπαρά της, εγώ όμως θυμάμαι ότι το «μαγικό κλειδί» των γαλάζιων κουμπαράδων μας το κρατούσε το Τ.Τ. Θυμάμαι ακόμη που ήταν Πέμπτη (η Δράμα είχε παζάρι, κάτι πιο διευρυμένο από τις σημερινές Λαϊκές Αγορές, γι’ αυτό και μόνο κάποιες Πέμπτες «κατέβαινε» ο κόσμος στη Δράμα) πιασμένος από το χέρι της μάνας μου, πήγαμε στο Τ.Τ. κ’ άνοιξε τον κουμπαρά, χωρίς φυσικά να πειράξουν ούτε δεκάρα από το περιεχόμενο του.
Δυστυχώς όμως οι κρατικοί κλειδοκράτορες που κρατούσαν τα κλειδιά των κουμπαράδων μας, των Ασφαλιστικών μας Ταμείων δεν σεβάσθηκαν την Συμφωνία μας. Κουρέλιασαν το Συμβόλαιο των γενεών. Το σφάλμα μας να αφήσουμε τα χρήματα μας σε κρατικούς κλειδοκράτορες (μας ρώτησε κανείς ποτέ γι’ αυτό; το ψηφήσαμε;) αποδείχθηκε ολέθριο.
Μπορεί πολλοί «να νίπτουν ακόμη τας χείρας τους» για την Ασφαλιστική κρίση, γνωρίζουν όμως ότι έχουν όλοι μέρος της ευθύνης.
Στα εκατοντάδες Ταμεία, τα πολυάριθμα Διοικητικά Συμβούλια και Προέδρους διόριζαν οι εκάστοτε κυβερνώντες. Ουσιαστικά υπήρξαν πειθήνια όργανά τους, που επέτρεψαν όλους σχεδόν διαχρονικά τους πολιτικούς να ασελγήσουν ποικιλότροπα πάνω στην ιερότητα της αποταμίευσης μας. Χωρίς κανείς να έχει και σήμερα ούτε να ζητήσει συγνώμη ούτε φυσικά να τιμωρηθεί για κάποια από τις ασέλγειες.
Τα λεφτά π.χ. «φυλάσσονταν» άτοκα στην Τράπεζα Ελλάδος (ΤΕ). Γιατί; και γιατί άτοκα; Τα λεφτά μας από εκεί τα «δάνειζε» άτοκα στις Εμπορικές Τράπεζες. Κι’ αυτές δάνειζαν μ’ αυτά ιδιωτικές ή κρατικές επενδύσεις, ουσιαστικά άτοκα και το χειρότερο σε πολλές περιπτώσεις δανεικά κι’ αγύριστα! Σκεφτείτε τα άπειρα σημερινά μη εξυπηρετούμενα δάνεια πολλών δισεκατομμυρίων. Ποιος θυμάται την κρατικοποίηση των καταχρεωμένων τότε με τέτοια «θαλασσοδάνεια». Δωρεάν σχεδόν δάνεια, λειτούργησαν με δάνεια των ταμείων, και στο τέλος πτώχευσαν τα ταμεία μας και οι επιχειρήσεις. Όχι όμως οι επιχειρηματίες ! Που απλά οδήγησαν τις δραστηριότητες τους και τα χρήματα σε άλλες διαφορετικής φύσεως επιχειρήσεις.
Με πρόσχημα μην αδικηθούν οι εργαζόμενοι αντί να επιδοτηθεί η εργασία ανέργων προκειμένου να υποστηριχθεί η ανάπτυξη μιας διπλανής υγιούς επιχειρήσεως επιδοτείτο η ανεργία, δηλαδή, τεμπελιά και σπατάλη. Πόσες φορές έχω ακούσει αιτήματα για πλασματικά 10-20-25 χρόνια» προκειμένου να συνταξιοδοτηθούν νεότατοι άνθρωποι! Οδηγώντας νεότατους ανθρώπους στην σύνταξη για 40-50-60 χρόνια, με τα λεφτά των ταμείων, βέβαια. Τι θα συμβεί στα Ταμεία όμως όταν κάποιοι που εργάσθηκαν 10-15 χρόνια (θυμηθείτε το «κλείνω 15-ετια και θεμελιώνω δικαίωμα συνταξιοδότησης») θα συνταξιοδοτούνται για 60 χρόνια; Οι Πρόεδροι συμφωνούσαν, έβαζαν τις υπογραφές τους, το Κράτος και οι Πολιτικοί μάζευαν ψήφους κάνοντας κοινωνική πολιτική με ξένα κόλλυβα, όμως. Ακόμη και σήμερα με την κρίση 80.000 περίπου κάτω των 55, και 170000 κάτω των 60 και 300000 κάτω των 65 παίρνουν σύνταξη. Αν το Κράτος ήθελε πραγματικά να βοηθήσει αυτούς τους νέους ανέργους οδηγώντας τους στη συνταξιοδότηση τότε έπρεπε να υπολογίζει πόσο στοιχίζουν τα πλασματικά χρόνια εργασίας και να καταθέσει τα χρήματα αυτά για λογαριασμό τους στο Ασφαλιστικό Ταμείο. Όχι να κάνει την «κοινωνική» του πολιτική με τα λεφτά του αποταμιευτικού κουμπαρά των άλλων εργαζομένων. Και να οι πρώιμες συντάξεις αναπηρίας. Οι πρώιμες συνδικαλιστικές. Η ένεκας αλλαγής καθεστώτος του Νόμου κ.α. Ποιος θυμάται τους νεότατους τότε Πανεπιστημιακούς με τον Ν. 815 που χωρίς την απόκτηση διδακτορικού άνθρωποι 30 χρόνων (με 5-10 χρόνια θητείας ως βοηθοί και επιμελητές) οδηγήθηκαν στο τέλος στην σύνταξη για 60 χρόνια !
Κρεμασμένοι μια ζωή στα κάγκελα συνδικαλιστές και πολιτευτές προκειμένου να γίνουν δεκτά «τα δίκαια αυτά αιτήματα των εργαζομένων». Τα αιτήματα γίνονταν δεκτά. Ο δικός μας κουμπαράς όμως άδειασε. Έτσι ακόμη ψάχνουμε σήμερα τις συντάξεις μας. Και τα πράγματα θα γίνουν χειρότερα όταν στερέψουν πλήρως και τα δανεικά που παίρνει το κράτος για το σκοπό αυτό.
Μπορεί πολλοί «να νίπτουν ακόμη τας χείρας τους» για την Ασφαλιστική κρίση, γνωρίζουν όμως ότι έχουν όλοι μέρος της ευθύνης. Δεν θέλω να απαριθμήσω κι’ άλλες παρόμοιες ασέλγειες. Για σκεφτείτε την απερισκεψία; αφέλεια; κουτοπονηράδα; εξυπνάδα, αργότερα των «εκσυγχρονιστών» των Ταμείων όταν αποφάσισαν στο Μαξίμου να παίξουν τα χρήματα των Ταμείων σε μετοχές του Χρηματιστηρίου! Μας ρώτησε κανείς; Σκέφθηκαν τι θα συμβεί στα Ταμεία αν οι μετοχές καταπέσουν όπως συμβαίνει συχνά, και όπως έγινε στο τέλος;
Ποιος δεν θυμάται την πρόταση της «Ομάδος Σπράου» που συγκρότησε ο Τ. Γιαννίτσης που βλέποντας την κατακόρυφη επιμήκυνση στο προσδόκιμο ζωής και την δημογραφική αλλαγή υπέρ των ενηλίκων σε συνδυασμό με την συρρίκνωση των νέων, πρότεινε κάθε 5 χρόνια να επιμηκύνεται κατά μισό ή ένα έτος η ηλικία συνταξιοδότησης των νεοεισερχόμενων τώρα στην εργασία. Αντί μετά από 35 θα έπαιρναν σύνταξη ύστερα από 36 χρόνια. Δηλαδή, όχι στα 60 αλλά στα 61. Λογικό ακούγονταν.
Θυμηθείτε ότι σήμερα πήγε ήδη στα 70 και σε λίγο θα πάει στα 72 ή και 75. Δεν έγινε όμως τίποτα τότε. Το τέλος του Συμβολαίου οδήγησε στη μη πληρωμή εισφορών από τους σημερινούς εργαζομένους (και την σημερινή φυγή 500,000 νέων που χειροτερεύει ακόμη περισσότερο την κατάσταση). Να γιατί σύντομα οι συντάξεις θα τελειώσουν πλήρως. Και έτσι θα τελειώσει και ο τόπος μας. Αφού βέβαια θα περάσει από μια φάση Εθνικού Οίκου Ευγηρίας και Φτωχοκομείου.
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Clyfford Still (1904-1980), Art during the great depression