Η συζήτηση για την Υγεία δεν συμπίπτει πάντα με το μεγάλο φάσμα στρατηγικών και παραγόντων, που καθορίζουν το επίπεδο Υγείας ενός πληθυσμού. Συνήθως περιορίζεται στα πλαίσια των διοικητικών και οργανωτικών παρεμβάσεων, που αφορούν τις Υπηρεσίες περίθαλψης. Παρά τις πολύχρονες διακηρύξεις των Ευρωπαϊκών πολιτικών Αρχών και Διεθνών Οργανισμών, όπως π.χ της Π.Ο.Υ, για προτεραιότητα στις πολιτικές πρόληψης, προαγωγής υγείας και υιοθέτησης υγιεινών τρόπων ζωής, το σύνολο αυτών των πολιτικών εξακολουθεί να υποχρηματοδοτείται τόσο σε Ευρωπαϊκό, όσο και σε Διεθνές επίπεδο, με ένα ποσοστό που δεν υπερβαίνει το 3% των συνολικών δαπανών για την Υγεία. Επιπλέον, αλλεπάλληλες διασυνοριακές και επιδημικές, μολυσματικού χαρακτήρα κρίσεις δοκιμάζουν τις αντοχές, την ανταποκρισιμότητα και την ετοιμότητα των μηχανισμών και των υπηρεσιών προστασίας της Δημόσιας Υγείας.
Τα Συστήματα Υγείας (Σ.Υ) δέχονται τα τελευταία χρόνια πολλαπλές και μεταβαλλόμενες διαχρονικά προκλήσεις, όχι μόνο λόγω των άμεσων συνεπειών της οικονομικής κρίσης και των δημοσιονομικών περιορισμών στη χρηματοδότηση. Πολλοί άλλοι παράγοντες, κυρίως δημογραφικοί, επιδημιολογικοί, περιβαλλοντικοί και κοινωνικοί ασκούν άμεσες ή έμμεσες πιέσεις, σε συνδυασμό με την επιταχυνόμενη είσοδο πληθώρας υπερεξειδικευμένων προϊόντων, υπηρεσιών και τεχνολογιών Υγείας, υψηλού κόστους χρήσης και επενδύσεων. Ωστόσο και οι αυξημένες απαιτήσεις και προσδοκίες των πολιτών (ασθενών και χρηστών γενικότερα) από τα Σ.Υ επηρεάζουν σημαντικά τη λειτουργία και των περισσότερο ορθολογικά δομημένων Σ.Υ. Σε μια εποχή που το παραδοσιακό “Κοινωνικό Ευρωπαϊκό Κράτος” βρίσκεται επίσης σε κρίση και αναζητά αγωνιωδώς απαντήσεις για τις ανισότητες ως προς την πρόσβαση των ασθενών σε καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες Υγείας, την καθολική κάλυψη των ιδιαίτερων Υγειονομικών αναγκών μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων ηλικιωμένων και χρόνιων ασθενών, την ενημερωμένη πληροφόρηση των χρηστών, αλλά και την αντιμετώπιση των σύγχρονων απειλών και προκλήσεων για τη Δημόσια Υγεία.
Ο παραδοσιακός, νοσοκομειοκεντρικός και ιατροκεντρικός τρόπος οργάνωσης των Σ.Υ βρίσκεται υπό αναθεώρηση.
Η διασφάλιση επομένως της βιωσιμότητας, η ενίσχυση της αποδοτικότητας και η δυνατότητα προσαρμογής των Σ.Υ, στις νέες συνθήκες, είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για να αντιμετωπιστεί η διεύρυνση παλαιότερων ή η εμφάνιση νέων ανισοτήτων, που βρίσκονται ως προτεραιότητες στον πυρήνα της Ευρωπαϊκής πολιτικής για την Υγεία και να βελτιωθούν οι υπηρεσίες προς τους πολίτες, σε αντιστοιχία με τις νέες Υγειονομικές ανάγκες
Διασφάλιση βιώσιμων και αποτελεσματικών Σ.Υ δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την ορθολογική κατανομή των (περιορισμένων) πόρων ανάμεσα στα διαφορετικά επίπεδα παραγωγής φροντίδων υγείας και στις συνολικές ανάγκες οριζόντιων πολιτικών για τη Δημόσια Υγεία, ούτε, βεβαίως, χωρίς τον αναγκαίο εξορθολογισμό των δαπανών, που ωθούνται διαρκώς προς τα πάνω από τις διαφοροποιημένες σήμερα υγειονομικές ανάγκες των πολιτών.
Ο παραδοσιακός, νοσοκομειοκεντρικός και απόλυτα ιατροκεντρικός τρόπος οργάνωσης των περισσοτέρων Σ.Υ στην Ευρώπη βρίσκεται σήμερα υπό αναθεώρηση και σε μεταβατική φάση αναδιάρθρωσης όλης της αρχιτεκτονικής του.
Την τελευταία δεκαετία πολλά Σ.Υ εφαρμόζουν νέες τεχνικές διοίκησης και διαχείρισης, αλλά και βαθύτερες οργανωτικές και λειτουργικές αλλαγές, που στοχεύουν στην αναίρεση των “στεγανοποιήσεων” και του κατακερματισμού ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα παραγωγής και παροχής Υπηρεσιών Υγείας. Επιδιώκεται κυρίως η λειτουργική και διοικητική σύγκλιση μεταξύ ΠΦΥ και Νοσοκομειακής περίθαλψης, μεταξύ υπηρεσιών αποκατάστασης και κατ’ οίκων φροντίδας, αλλά και γενικότερα μεταξύ Υγειονομικών Υπηρεσιών και Υπηρεσιών Πρόνοιας και κοινωνικής προστασίας. Αυτές οι αλλαγές υπηρετούν κυρίως ένα νέο κλινικό μοντέλο διαχείρισης ασθενών και ασθενειών, αυτό της ολοκληρωμένης και συνεκτικής φροντίδας Υγείας (integrated care), που μπορεί να διασφαλίσει συνέχεια, ποιότητα και ασφάλεια στην περίθαλψη και τη μακροχρόνια παρακολούθηση ασθενών και ηλικιωμένων.
Ο Ψηφιακός μετασχηματισμός των Σ.Υ
Την τελευταία δεκαετία, η είσοδος πολυπληθών εφαρμογών της ψηφιακής τεχνολογίας στον Υγειονομικό τομέα έχει δημιουργήσει προϋποθέσεις “διεξόδου επιβίωσης” για τα Ευρωπαϊκά Σ.Υ, αλλά και νέες προοπτικές για την εφαρμογή περισσότερο “ασθενοκεντρικών” και “ανθρωποκεντρικών” λύσεων. Οι ICT (Information & Communication Technology) εφαρμογές, όπως η τηλεσυμβουλευτική επιτρέπουν την “εξ αποστάσεως” συστηματική παρακολούθηση χρόνιων ασθενών (μέσω απλής τηλεσυνεδρίας, μετάδοσης πληροφοριών ή υποβοηθούμενου συστήματος αισθητήρων), οδηγούν στην αποφυγή άσκοπων μετακινήσεων ασθενών και ηλικιωμένων, στη μείωση των μακροχρόνιων νοσηλειών, στη μείωση των επιπλοκών και σε αποτελεσματικότερη συμμόρφωση σε φαρμακευτικές ή άλλες θεραπείες.
Η νέα Ευρωπαϊκή πολιτική για την ποιοτική και ανεξάρτητη διαβίωση των ηλικιωμένων (healthy and active ageing) υποστηρίζεται από ένα επίσης μεγάλο φάσμα εφαρμογών ηλεκτρονικής υγείας (e-health) ή “κινητής” Υγείας (mobile health), που έχουν στόχο να συμβάλουν όχι μόνο στη βελτίωση του προσδόκιμου επιβίωσης, αλλά και στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής του “γηρασμένου” Ευρωπαϊκού πληθυσμού. Οι ψηφιακές εφαρμογές συμβάλλουν επίσης αποτελεσματικά στο διοικητικό, οργανωτικό και οικονομικό εξορθολογισμό όλων των υποστηρικτικών υγειονομικών λειτουργιών, αλλά και στην εφαρμογή ενιαίων κανόνων αξιολόγησης της χρήσης δαπανηρής βιοϊατρικής τεχνολογίας, καινοτόμων φαρμάκων και άλλων προϊόντων Υγείας (HTA: Health Technology Assessment). Η εφαρμογή του ενιαίου Ευρωπαϊκού προτύπου ηλεκτρονικού συνοπτικού φακέλου ασθενούς (patient summary) και η ανάπτυξη διαλειτουργικών συστημάτων προτυποποίησης και κωδικοποίησης ανοίγουν πολύ μεγάλες προοπτικές για την ασφαλή διακίνηση των πολιτών μέσα στην Ευρώπη, κατοχυρώνουν τα δικαιώματα των ασθενών στη Διασυνοριακή περίθαλψη, όπως αναφέρονται και στην αντίστοιχη Ευρωπαϊκή Οδηγία 24/11. Η χρήση ενιαίου, διαλειτουργικού ηλεκτρονικού φακέλου (ή φακέλου υγείας των πολιτών), που βάσει της ισχύουσας Ευρωπαϊκής νομοθεσίας αποτελεί ιδιοκτησία του πολίτη, αντιπροσωπεύει μια σοβαρή, ανθρωπιστικού χαρακτήρα κατάκτηση, εφ’ όσον σε οποιαδήποτε περίπτωση μπορεί να αξιοποιηθεί πληροφοριακά από τους αρμόδιους θεράποντες επαγγελματίες Υγείας. Τόσο ο ηλεκτρονικός φάκελος, όσο και η ηλεκτρονική συνταγογράφηση, αλλά και τα ηλεκτρονικά αρχεία (registries) ασθενών και ασθενειών, αποτελούν πηγές συγκέντρωσης μεγάλων βάσεων ιατρικών δεδομένων (big data), που η αξιοποίηση τους αντιπροσωπεύει το πολυτιμότερο, ίσως σύγχρονο εργαλείο για τη χάραξη πολιτικών Δημόσιας Υγείας, πρόληψης, μελέτης των κοινωνικών προσδιοριστών της Υγείας, περιορισμού της πολυφαρμακίας και της πολιτικής αποζημιώσεων των Ασφαλιστικών φορέων. Η διαμόρφωση και η αξιοποίηση μεγάλων βάσεων δεδομένων σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, κυρίως για τα πολυάριθμα “σπάνια νοσήματα”, αλλά και άλλες νοσολογικές οντότητες που απαιτούν υπερβολικά υψηλό κόστος διάγνωσης και θεραπείας βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο της Ευρωπαϊκής ατζέντας. Οι πρόσφατες αποφάσεις της Ε.Ε για τη λειτουργία Δικτύων Κέντρων Αναφοράς (ERN: Eu Reference Network, που τόσο άστοχα ενσωμάτωσε η Ελληνική Κυβέρνηση σε πρόσφατη νομοθεσία του Υπουργείου Υγείας, αντιγράφοντας επακριβώς τη μετάφραση ακόμη και των παραρτημάτων στο κύριο σώμα του κειμένου και μη λαμβάνοντας υπόψη την πραγματικότητα των Κέντρων Αναφοράς στη χώρα), στοχεύει στην αξιοποίηση της συγκεντροποιημένης Ευρωπαϊκής πληροφορίας, γνώσης και εμπειρίας για τη μελλοντική καθιέρωση κοινής λειτουργίας “Ευρωπαϊκών κέντρων εμπειρογνωμοσύνης”, την επίτευξη οικονομιών κλίμακος, αλλά και τη βελτίωση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών σε μερικά εκατομμύρια ασθενών με σπάνια νοσήματα.
Στην Ευρώπη διαμορφώνεται μια νέα κατάσταση στο χώρο της Υγείας και της άσκησης της Ιατρικής.
Η χρήση των ψηφιακών εργαλείων για τη συγκέντρωση, τη διατήρηση, τη διαχείριση και την ιδιοκτησία των μεγάλων βάσεων ιατρικών δεδομένων δεν διέπεται, όμως ακόμη από το αναγκαίο θεσμικό πλαίσιο δεοντολογίας και βιοηθικής. Κάτι ανάλογο ισχύει, επίσης, και για τη ραγδαία ανάπτυξη πληθώρας διαγνωστικών, προγνωστικών και άλλων θεραπευτικής φύσης εφαρμογών e-health ή m-health. Δημιουργούνται, επομένως, νέες ανάγκες για τη θεσμοθέτηση νέων κανόνων και μηχανισμών για την προστασία και την “ηθική χρήση” ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, αλλά και την αναθεώρηση του παραδοσιακού πλαισίου βιοηθικής και δεοντολογίας που ρυθμίζει τη λειτουργία ιατρικών πράξεων και παρεμβάσεων. Από την άλλη όμως πλευρά, δημιουργούνται και νέες μεγάλες διαγνωστικές και θεραπευτικές δυνατότητες για την ανάπτυξη της λεγόμενης “εξατομικευμένης Ιατρικής” (personalized medicine), μέσω της αξιοποίησης γονοτυπικών και φαινοτυπικών δεδομένων, μιας προτεραιότητας στις επιλογές χρηματοδότησης της Ευρώπης για την Έρευνα & την Καινοτομία. Ο νέος Κοινοτικός Κανονισμός για την προστασία των προσωπικών δεδομένων (GDPR) βρίσκεται επίσης στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και των συζητήσεων, αλλά χωρίς να οριοθετεί ολοκληρωμένες ή εξειδικευμένες λύσεις για τα προβλήματα που ανακύπτουν από την “έφοδο” των νέων τεχνολογιών στην Υγεία και στην Ιατρική.
Είναι γεγονός, ότι τόσο στην Ευρώπη, όσο και στις άλλες ανεπτυγμένες χώρες διαμορφώνεται μια νέα κατάσταση στο χώρο της Υγείας και της άσκησης της Ιατρικής. Οι καινοτόμες μεταρρυθμιστικές παρεμβάσεις που υπόσχονται τα ψηφιακά εργαλεία για τη διαχείριση της ασθένειας και του γήρατος, αλλά και για την προαγωγή της Υγείας και της ευζωίας, προϋποθέτουν αναθεώρηση και αναδιάρθρωση των παραδοσιακών δομών οργάνωσης και λειτουργίας των Σ.Υ, για να μπορέσουν να επωφεληθούν χρήστες και ασθενείς. Για τη μετάβαση αυτή απαιτείται κυρίως να αναγνωριστεί και να μελετηθεί από όσους παράγουν ή διαχειρίζονται, η νέα κατάσταση, η φύση των νέων προκλήσεων και πιέσεων, αλά και των δυνατοτήτων και περιορισμών της νέας τεχνολογίας.
Ο Αναπτυξιακός ρόλος της Ψηφιακής Υγείας
Ο ψηφιακός μετασχηματισμός των Συστημάτων Υγείας, σε μια εποχή ραγδαίας ανάπτυξης των ICT εφαρμογών, είναι λογικό να οδηγεί και στην ανάπτυξη νέων αγορών και μορφών επιχειρηματικότητας. Η ψηφιακή Αγορά προϊόντων και υπηρεσιών Υγείας (Digital Market) μπορεί να περιλάβει πολυάριθμες επιχειρηματικές μονάδες, που παράγουν καινοτόμες εφαρμογές της λεγόμενης “κινητής Υγείας”( mobile-health ή m-health), συσκευές καταγραφής και on line μετάδοσης βιολογικών δεικτών μέσω αισθητήρων, πλατφόρμες λογισμικού, συστήματα τηλεϊατρικής, τηλεσυμβουλευτικής, ιατροτεχνολογικά βοηθήματα οικιακής χρήσης για την υποστήριξη της ανεξάρτητης διαβίωσης ηλικιωμένων ή χρονίως πασχόντων και πολλές άλλες.
Οι δραστηριότητες αυτές δεν αφορούν μόνο μεγάλους πολυεθνικούς ομίλους τηλεπικοινωνιών ή κολοσσούς πληροφορικής, αλλά και πολλές μικρομεσαίες επιχειρήσεις, που αξιοποιούν την καινοτομία στην παραγωγή προϊόντων, μέσα από πολυσυμμετοχικές συμπράξεις, συνέργειες και συνεργασίες φορέων, σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο. Τέτοιου τύπου οικοσυστήματα ηλεκτρονικής Υγείας ή θεματικά, λειτουργούν σε πολλά Κράτη-μέλη της ΕΕ, με τη συμμετοχή φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης, εκπροσώπων του Ακαδημαϊκού χώρου, της Βιομηχανίας φαρμάκου ή ICT, της μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας, αλλά και Δημόσιων ή Ιδιωτικών Υγειονομικών φορέων, όπως και οργανώσεων ασθενών, ηλικιωμένων και πολλών άλλων κοινωνικών εταίρων.
Τα οργανωμένα σε Δίκτυα ή σε άλλες πιο άτυπες μορφές οικοσυστήματα αποτελούν “νησίδες” προώθησης της καινοτομίας σε όλες τις εκδοχές της. Από την παραγωγή νέων προϊόντων και υπηρεσιών για την εξυπηρέτηση ειδικών αναγκών ευάλωτων ομάδων πολιτών, έως την έρευνα και τη διάδοση νέων μοντέλων και “καλών πρακτικών” κλινικής και κοινωνικής υποστήριξης χρονίως πασχόντων και ηλικιωμένων.
Ο ψηφιακός μετασχηματισμός των Συστημάτων Υγείας, οδηγεί στην ανάπτυξη νέων αγορών και μορφών επιχειρηματικότητας.
Οι συμπράξεις αυτού του τύπου εμπεριέχουν αναπτυξιακή δυναμική και την προοπτική δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό ή και πανευρωπαϊκό επίπεδο.
Η πολιτική και οικονομική υποστήριξη αυτών των δραστηριοτήτων εντάσσεται σήμερα στις προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής πολιτικής για την Υγεία, την έρευνα, την καινοτομία και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Με χαρακτηριστικό παράδειγμα το European Innovation Partnership on Active and Healthy Ageing (EIPonAHA), που αποτελεί ένα Πανευρωπαϊκό δίκτυο “Καινοτομικής Σύμπραξης για την ενεργή και υγιή γήρανση”, η Ευρωπαϊκή πολιτική “συμφιλιώνει” στην πράξη τις ανάγκες βελτίωσης της υγείας και των συνθηκών γήρανσης των πολιτών, με αυτές της βιωσιμότητας των Συστημάτων Υγείας και Πρόνοιας, σε συνδυασμό με την παράλληλη ανάδειξη ευκαιριών ανάπτυξης. Ο πυρήνας αυτής της πολιτικής αποτυπώνεται και στο κύριο χρηματοδοτικό εργαλείο της Ε.Ε, όπως το πρόγραμμα “Horizon 2020”, με τίτλο “Υγεία, Δημογραφική αλλαγή και ευζωία” (Health, demographic change and wellbeing).
Η βελτίωση της ποιότητας ζωής και η διασφάλιση μίας περισσότερο υγιούς και ανεξάρτητης διαβίωσης των ηλικιωμένων δημιουργεί όχι μόνο περισσότερες δυνατότητες ανάπτυξης νέων Αγορών, αλλά και παράταση της δυνατότητας ενεργητικής συμμετοχής τους σε κοινωνικές δραστηριότητες, στην εργασιακή ζωή, στις μετακινήσεις και στον τουρισμό. Οι μετακινήσεις των Ευρωπαίων ηλικιωμένων πολιτών, γίνονται πιο προσιτές και ασφαλείς όταν δίνεται η δυνατότητα διασυνοριακής παροχής Υγειονομικής φροντίδας , μέσω της ευχέρειας δικτύωσης και διακίνησης των ιατρικών πληροφοριών, που προσφέρει ο ηλεκτρονικός φάκελος υγείας και η διασυνοριακή ηλεκτρονική συνταγογράφηση. Κάτι ανάλογο ισχύει και για αρκετές ομάδες χρονίων ασθενών, οι οποίοι μπορεί να παρακολουθούνται ως προς την κατάσταση της υγείας τους ή της θεραπευτικής τους αγωγής μέσω τηλε -εφαρμογών, ή μέσω εφαρμογών m-Health ,και να έχουν άνετη πρόσβαση στην εκτέλεση των ηλεκτρονικών συνταγών, που έχουν εκδοθεί από τη χώρα προέλευσης, στα φαρμακεία της χώρας προσωρινής διαμονής τους.
Η ανάπτυξη του λεγόμενου “Ιατρικού τουρισμού”, που τόσο καθυστερημένα και ανορθόδοξα ανακαλύπτεται στη χώρα μας, (χωρίς εθνική στρατηγική και θεσμικό πλαίσιο), μπορεί να βασιστεί κυρίως στις προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 24/11, σχετικά με τη “διασφάλιση των δικαιωμάτων των ασθενών κατά τη Διασυνοριακή περίθαλψη” και την ανάπτυξη της ηλεκτρονικής Υγείας.
Όλες οι παραπάνω οικονομικές και αναμφίβολα αναπτυξιακές δραστηριότητες, αποτελούν συστατικά στοιχεία της «οικονομίας των γκρίζων μαλλιών» ή “Silver economy”, που αρκετές Ευρωπαϊκές χώρες αξιοποιούν, είτε μέσω των χρηματοδοτικών εργαλείων της ΕΕ, είτε μέσω ευρύτερων συμπράξεων Δημόσιων και Ιδιωτικών φορέων, χωρίς ενοχικά σύνδρομα και δραματοποιήσεις.
Η Ε.Ε, σύμφωνα με τις πολιτικές της διακηρύξεις, φιλοδοξεί να παίξει ηγετικό ρόλο στην έρευνα, που έχει στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των Ευρωπαίων πολιτών, παράλληλα όμως με την ισχυροποίηση της ενιαίας ψηφιακής Αγοράς (Single Digital Market), την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της Ευρωπαϊκής Ψηφιακής Βιομηχανίας του Δημόσιου και Ιδιωτικού τομέα και την ανάπτυξη Μικρομεσαίων και Start-ups επιχειρήσεων, για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας.
Για αυτή τη νέα, σύνθετη κοινωνικοοικονομική, δημογραφική και Υγειονομική πραγματικότητα θα έπρεπε να έχει ήδη ανοίξει ένας διατομεακός διάλογος και στη χώρα μας, με τα πολλά αναξιοποίητα συγκριτικά πλεονεκτήματα, αλλά και τις μεγάλες καθυστερήσεις στην αντίληψη της νέας ψηφιακής εποχής.
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Sir Luke Fildes, The Doctor