Όταν πριν πέντε περίπου μήνες, λίγες ημέρες πριν το Brexit, ο φιλόσοφος και ιστορικός των ιδεών Πιέρ-Αντρέ Ταγκιέφ έκανε πρώτος αυτός λόγο για την «εξέγερση κατά των ελίτ», διατύπωση που ορισμένοι σήμερα αρχίζουν να συμμερίζονται και να οικειοποιούνται, επεσήμαινε ένα γενικότερο φαινόμενο, από την άνοδο της ευρωπαϊκής εθνικολαϊκιστικής δεξιάς μέχρι το φαινόμενο Ντόναλντ Τράμπ. Έβλεπε σε αυτές τις κοινωνικές κινητοποιήσεις την άρθρωση δύο παραγόντων, του δημοκρατικού με το νέο εθνικό ζήτημα, όπως αυτά αναδιατυπώνονται στο πλαίσιο μιας «εχθρικής» για τους λαούς παγκοσμιοποίησης. Εντόπιζε, με άλλα λόγια, την ανάδυση και λαϊκιστική πολιτικοποίηση ενός αιτήματος για την «αναγέννηση της δημοκρατίας», το οποίο τείνει να ταυτίζεται με ένα αίτημα για την «ανανοηματοδότηση της εθνικής κυριαρχίας».
Η πολιτισμική ανασφάλεια είναι το πρόβλημα που οι δεξιοί λαϊκιστές το μεταφράζουν σε πολιτικές «εθνικής προτίμησης» και πολιτισμικού ρατσισμού.
Η απρόσμενη νίκη του Ντ. Τράμπ μοιάζει να επιβεβαιώνει αυτήν την πολιτική εκτίμηση. Η νίκη του «τρελού» Τράμπ, όπως τον αποκάλεσαν κάποιοι αριστεροί αναλυτές, προϊόν ενός λαϊκιστικού «παρανοϊκού ύφους της αμερικανικής πολιτικής», για να θυμηθούμε την κλασική φόρμουλα του σπουδαίου ιστορικού Ρίτσαρντ Χοφστάντερ για τον αμερικανικό δεξιό συνωμοσιολογικό λαϊκισμό, θα μπορούσε ακριβώς να ερμηνευθεί ως η διαμαρτυρία των απόκληρων της λευκής μεσαίας τάξης, ως ρεβάνς του λαϊκού εθνικισμού μιας «βαθιάς Αμερικής» που εξεγείρεται κατά των ελίτ οι οποίες έχουν πάψει «να την ακούν». Το χάσμα, ορισμένοι μάλιστα κάνουν λόγο για άβυσσο, ανάμεσά τους, είναι η αιτία που φτιάχνει το φαινόμενο Τραμπ, τον διαστροφικό τρόπο με τον οποίο επιστρέφει η πολιτική. Ο «σερίφης» Τραμπ αναδιατυπώνει στο δικό του λαϊκιστικό ύφος ένα εδραίο αίτημα «προστασίας» των «μικρών» έναντι των «αλαζόνων ισχυρών», των «λόμπυ», του «συστήματος». Εσωκλείοντάς το σε μία ταυτοτική αναζήτηση. Γιατί το αίτημα της «προστασίας», μέσα σε έναν ασταθή κόσμο σε μετάβαση, δεν αφορά μόνον την κοινωνική και οικονομική διάσταση της σημερινής κρίσης, την πτώση μέρους της μεσαίας τάξης, αλλά ταυτοχρόνως τέμνεται και με την ως τώρα βασική πολιτισμική συνθήκη της ύπαρξής της, την εθνική της ταυτότητα, τα πραγματικά και τα φαντασιακά της σύνορα. Η πολιτισμική ανασφάλεια, αυτό είναι το πρόβλημα, το οποίο οι δεξιοί λαϊκιστές το μεταφράζουν σε πολιτικές «εθνικής προτίμησης» και πολιτισμικού ρατσισμού.
Η αντιμετώπιση του φαινομένου δεν είναι εύκολη υπόθεση. Μία από τις δυσκολίες είναι η μονοσήμαντη ηθική καταγγελία του, η οποία, όσο αναγκαία και αν είναι σε επίπεδο αρχών, πολύ συχνά εκπίπτει σε ηθικολογία, σε εξορκισμό. Η απάντηση στον λαϊκισμό που υμνεί τις «φυσικές αρετές» του «αγνού λαού» δεν μπορεί να είναι μία περισσότερο ή λιγότερο επιτηδευμένη περιφρόνηση προς αυτόν. Η απαραίτητη ριζοσπαστική κριτική στις λαϊκιστικές απλουστεύσεις και τους επικίνδυνους μανιχαϊσμούς (που θα μπορούσαν να οδηγήσουν ακόμα και σε ακραίες κοινωνικές συγκρούσεις) μπορεί να είναι λειτουργική, αν συμπληρώνεται από εναλλακτικές πολιτικές που απαντούν θετικά στο αίτημα «προστασίας», ασφάλειας, το οποίο απευθύνεται από τον «λαό» προς τις ελίτ. Ένα τέτοιο αίτημα, ένα τέτοιο ερώτημα είναι αυτό που απηύθυνε μεγάλος μέρος των αμερικανών πολιτών προς τις αμερικανικές ελίτ.
Το αίτημα αυτό κινδυνεύει να χαθεί από ερμηνείες που εξηγούν τη νίκη του Τράμπ μέσα από την ήττα της Χ. Κλίντον. Οι υπαρκτές αδυναμίες της δεύτερης γίνονται αντικείμενο επίκλησης με τρόπο που χάνεται ή θολώνει αυτό που συνέβη: η κινηματικού τύπου επέλαση ενός δεξιού λαϊκισμού που κατόρθωσε να συγκροτηθεί σε πλειοψηφική δύναμη εξουσίας, νικώντας, καταρχάς, μέσα στο ίδιο του το στρατόπεδο, κατακτώντας τον ρεπουμπλικανικό μαστόδοντα, για να συνεχίσει στην συνέχεια την θριαμβική του πορεία, επινοώντας τον μύθο της «σιωπηλής πλειοψηφίας». Σε τέτοιες ερμηνείες, που αρνούνται, συνειδητά ή ασυνείδητα, να δούν τι ακριβώς συνέβη, μπορεί κανείς να εντοπίσει την συνήθη αριστερή, με την ευρύτερη έννοια του όρου, σχετικοποίηση, μία ακόμα προσπάθεια μη ενασχόλησης με μια ενοχλητική πραγματικότητα που θέτει δύσκολα προβλήματα: όπως αυτά της «προστασίας», της «ασφάλειας», της «ταυτότητας».
* Δημοσιεύθηκε με μικρές παραλλαγές στην εφημερίδα «Το Βήμα» (13/11/2016).
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: Gilbert & George, 'Existers'