Είναι πλέον όλο και συχνότερο το φαινόμενο οι λεγόμενοι ευρωπαϊστές στην Ελλάδα μα και στην υπόλοιπη Ευρώπη, δηλαδή εκείνοι που επιθυμούν την εξακολούθηση της ευρωπαϊκής πορείας, που υποστηρίζουν τη συνέχιση του εν εξελίξει πρότζεκτ της ευρωπαϊκής ενοποίησης, να έρχονται σε σύγκρουση με την αντίπερα όχθη. Οι αυτόκλητοι θεματοφύλακες των επιμέρους εθνικών ανεξαρτησιών εμφανίζονται με όλο και περισσότερη συχνότητα ανά την ήπειρο, με αποκορύφωμα μέχρι στιγμής την απόφαση του Ηνωμένου Βασιλείου για αποχώρηση από την Ένωση.
Λίγοι αμφισβητούν ότι η Ευρώπη είναι φορέας ενός ισχυρού πολιτισμικού υποβάθρου, μια κοινότητα ηθών, φορέας κοινών αξιών. Η δημοκρατία, η ανοικτή κοινωνία, η κοσμικότητα, η ελεύθερη αγορά, η ανεξιθρησκία, το κράτος δικαίου, οι θεσμοί, η αστική ζωή, η διατροφή, η ενδυμασία, η τέχνη και τόσες άλλες πτυχές της ζωής είναι κοινές στην Ευρώπη. Αν όμως υπάρχει τέτοια ομόνοια, τότε γιατί τόση συζήτηση;
Η Ευρώπη είναι φορέας ενός ισχυρού πολιτισμικού υποβάθρου, μια κοινότητα ηθών, φορέας κοινών αξιών.
Το διακύβευμα είναι μάλλον η κατοχύρωση αυτών των ηθών και αξιών. Και ενώ οι ευρωπαϊστές μας καλούν να μεταφέρουμε περισσότερες δημοκρατικές αρμοδιότητες από το παραδοσιακό εθνικό της κέντρο σε μια νέα, υπερεθνική ή μεταεθνική διάσταση, αυτοί που αντιδρούν κηρύττουν την επιστροφή στην ανόθευτη εθνική κυριαρχία. Προϋπόθεση ή απότοκο της επιτυχίας των πρώτων θα είναι η ανάπτυξη μιας νέας νομιμοποίησης, μιας νέας εμπιστοσύνης στο κέντρο που έλαχε να είναι οι Βρυξέλλες, τελικά ενός νέου είδους πατριωτισμού. Ο νέος Ευρωπαίος Πολίτης θα έχει μεταφέρει την νομιμοφροσύνη του από το Ταλίν της Εσθονίας ή τη Μαδρίτη της Ισπανίας ή την Αθήνα της Ελλάδας στις Βρυξέλλες ή στο Στρασβούργο της Ευρώπης.
Η συνταγή για να συμβεί αυτή η μετάβαση έχει απασχολήσει σε βάθος τους θεωρητικούς, από τους πιο ένθερμους υπέρμαχούς της μέχρι τους πλέον σκεπτικιστές. Η δημιουργία μιας ομοσπονδίας, ήτοι μιας ισχυρής πολιτικής οντότητας με διακριτά ισότιμα μέρη, που όμως διαθέτουν μεταξύ τους αρμούς σχεδόν άθραυστους, είναι για πολλούς το ζητούμενο, η τελολογία της Ένωσης.
Η ευρωπαϊκή ομοσπονδία θα είχε ενδεχομένως έναν πολιτικό σκελετό σαν τον παρακάτω: Η σημερινή Επιτροπή θα γινόταν στην ουσία κυβέρνηση. Ο Πρόεδρός της θα αναδεικνυόταν από ευρωπαϊκές εκλογές και θα ήταν ο αρχηγός ενός πραγματικά π.χ. Ευρωπαϊκού Σοσιαλιστικού ή Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, όχι συνομόσπονδων εθνικών κομμάτων. Η Επιτροπή θα λογοδοτούσε στο Κοινοβούλιο, το οποίο θα αποκτούσε ένα νέο Σώμα, με εκπροσώπους από τα μέρη, τα νυν κράτη-μέλη, μια ιδιότυπη γερουσία στη λογική της γερμανικής άνω βουλής, με παράλληλη κατάργηση του Συμβουλίου.
Μια τέτοια προοπτική τρομάζει και αποξενώνει μεγάλο μέρος των λαών στην σημερινή Ευρώπη. Ένα πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού είτε δεν είναι έτοιμο να ακούσει για μια τέτοια αλλαγή, είτε την εξετάζει αλλά με σοβαρές αναστολές, είτε την έχει απορρίψει ήδη κατηγορηματικά. Οι ήπιοι και σκληροί ευρωσκεπτικιστές εντοπίζονται σχεδόν παντού, σε όλο το πολιτικό φάσμα, με την πλειοψηφία τους ωστόσο να βρίσκεται κυρίως στα πολιτικά άκρα.
Οι λαϊκιστές δεν χάνουν ευκαιρία να επιτεθούν στην ΕΕ υποστηρίζοντας την επιστροφή σε μια εθνική ουτοπία που δεν υπήρξε ποτέ.
Σίγουρα η απόρριψη της ευρωπαϊκής ιδέας οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στον λαϊκιστικό λόγο των ακροδεξιών και κάποιων ριζοσπαστικών αριστερών πολιτικών δυνάμεων ανά την Ευρώπη. Οι λαϊκιστές δεν χάνουν ευκαιρία να επιτεθούν στην Ένωση, στην κοινή ευρωπαϊκή προοπτική, υποστηρίζοντας παράλληλα την επιστροφή σε μια ανέμελη εθνική ουτοπία που δεν υπήρξε ποτέ.
Υπάρχουν εντούτοις και πιο ήπιες πολιτικές δυνάμεις που ανησυχούν γνήσια για το ευρωπαϊκό μέλλον. Θεωρούν ότι οι εθνικές κυβερνήσεις διατηρούν τη νομιμοποίησή τους και πως είναι σε θέση να ανταποκριθούν στην επίλυση των προβλημάτων που θα προκύψουν· ενώ δεν είναι διατεθειμένοι να εκχωρήσουν την κυριαρχία τους σε ένα διευθυντήριο το οποίο γνωρίζουν πολύ λίγο και εμπιστεύονται ακόμη λιγότερο.
Οι φιλοευρωπαϊκές δυνάμεις έχουν εδώ καθήκον να απαντήσουν στις ανησυχίες τόσο των πολιτών που γοητεύονται από τους λαϊκιστές, όσο και αυτών που βλέπουν με διστακτικότητα την εγκατάλειψη του γνώριμου και φαινομενικά ασφαλούς εθνικού δρόμου. Καλούνται να πείσουν ότι το κοινό ευρωπαϊκό μέλλον είναι εκθετικά πιο ασφαλές, πιο αποτελεσματικό, πιο πρόσφορο για την κατοχύρωση της ειρήνης και της ευημερίας του συνόλου των ευρωπαίων. Ότι είναι αυτό που θωρακίζει τις αξίες που στην πραγματικότητα μοιραζόμαστε οι περισσότεροι ευρωπαίοι.
Οι φιλοευρωπαϊκές δυνάμεις θα κληθούν τελικά να δουλέψουν ώστε να καταστεί η Ευρώπη παγκόσμιο πρότυπο κοινωνικής δικαιοσύνης, όπου θα κατοχυρώνεται το κοινωνικό κράτος, η ασφάλιση, η δημόσια υγεία. Όπου τα προϊόντα θα αποκτούν την καλύτερη δυνατή εμπορική δυναμική και θα μπορούν να εξαχθούν σε ολόκληρο τον κόσμο με ευνοϊκούς όρους, χάρη σε εμπορικές συμφωνίες που μόνο η Ευρώπη ως σύνολο μπορεί να πετύχει. Όπου τα δικαιώματα και η κοινωνία θα προστατεύονται αποτελεσματικά από ισχυρές ένοπλες δυνάμεις που θα εγγυώνται την ασφάλεια.
Πριν όμως συμβούν όλα αυτά, είναι κρίσιμο να αναφερθούν με παρρησία στα πρόβλημα των γερασμένων, στην ουσία μικρών και δυσκίνητων εθνικών κρατών, χωρίς όμως να σταματήσουν εκεί. Θα πρέπει την ίδια στιγμή να φωτίζουν τις λύσεις που θα δίνουν σ’ αυτά οι θεσμοί του νέου οικοδομήματος. Να εξηγήσουν χωρίς περιστροφές στον κάθε πολίτη, στα παιδιά και στα εγγόνια του, γιατί η Ευρώπη τους εγγράφει στο μέλλον. Και πως το παραδοσιακό έθνος-κράτος, ενώ έχει δώσει πολλά – λίγο πολύ δύο αιώνες τώρα – στην πρόοδο των ευρωπαϊκών λαών, ίσως είναι καιρός να περάσει ομαλά σε μια νέα εποχή. Διαφορετικά, οι φυγόκεντρες τάσεις που έχουν αναπτυχθεί δεν αποκλείεται να αποδειχθούν διαλυτικές.
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: Salvador Dalí (1904 – 1989), Suburbs Of A Paranoiac Critical Town, Afternoon On The Outskirts Of European History