Αναμφισβήτητα, η άνοδος του λαϊκιστικού φαινομένου, στην δεξιά ή την αριστερή του παραλλαγή, είναι ένα από τα μείζονα κοινωνικο-πολιτικά φαινόμενα της εποχής. Πολιτικά συστήματα σε Ευρώπη, ΗΠΑ και Λατινική Αμερική βρίσκονται αντιμέτωπα με μια κλιμακούμενης έντασης «δομική αμφισβήτηση» από τα δεξιά και από τα αριστερά. Συχνά από «αντικομματικά» κόμματα ή κινήματα, τα οποία συγκροτούν μία σύνθετη φυσιογνωμία, δεξιά και αριστερή ταυτόχρονα.
Αλλά τι είναι αυτό το οποίο αποκαλούμε «λαϊκισμός»; Είναι μία «απλή» δημαγωγία, είναι η κολακεία του «λαού»; Ερευνητές έχουν επισημάνει ότι ο λαϊκισμός, ο οποίος αναδύεται κυρίως σε περιόδους μεταβατικών κρίσεων, απηχεί την αντίληψη σύμφωνα με την οποία ο «λαός» είναι ενιαία οντότητα, που προϋπάρχει της επίκλησης σε αυτόν. Από εδώ απορρέει η εξύμνηση των πηγαίων «αρετών» του, σε βαθμό που η «κοινωνική σωτηρία» την οποία υπόσχονται οι πολιτικοί φορείς του λαϊκισμού να μην μπορεί παρά να προέλθει αποκλειστικά και μόνον από αυτόν (Taguieff 2007).
Ο λαϊκισμός συνιστά άτυπη πολιτική θεολογία.
Με την έννοια αυτή, ο λαϊκισμός συνιστά άτυπη πολιτική θεολογία: ο (λαϊκιστικός) λαός έχει πάρει την θέση του εκπεσόντος Θεού, η λαϊκή κυριαρχία, αντικαθιστώντας την προνεωτερική θεϊκή κυριαρχία, προσδιορίζει μία μονοπαγώς συγκροτημένη δημοκρατία ως την αποκλειστική της «πολιτική» της ενσάρκωση. Η δημοκρατία παύει να διέπεται από τις αρχές του πλουραλισμού, της διάκρισης των εξουσιών, τείνει προς τον «ολοκληρωτισμό» ή και τον αυταρχισμό (Arato 2013). Έτσι, ο ολοκληρωτισμός δείχνει να είναι ένας διαρκής πειρασμός για τον λαϊκισμό, δίνοντας μορφές και περιεχόμενο σε αυταρχικού τύπου κοινωνικο-πολιτικές πρακτικές ή και καθεστώτα, από την άποψη αυτή, ο τσαβισμός και ο περονισμός συνιστούν βασικούς λαϊκιστικούς ιδεότυπους (Taguieff 2007, 2015∙ Fregosi 2016).
Χωρίζοντας την κοινωνία σε δύο ομοιογενή και ανταγωνιστικά μεταξύ τους στρατόπεδα (ο λαός κατά των ελίτ, οι πολλοί και αδύνατοι, οι μη-προνομιούχοι κατά των λίγων και ισχυρών που απεργάζονται την κοινωνική δυστυχία, το 99% κατά του 1%), το λαϊκιστικό κόμμα/κίνημα και ο χαρισματικός ή δημαγωγός ηγέτης του, μιλώντας στο όνομα του «λαού», συνδυάζουν την πολεμικού τύπου κοινωνική διαμαρτυρία/καταγγελία κατά του «συστήματος», του «κατεστημένου» με την απόρριψη του «άλλου», είτε αυτός είναι ο μετανάστης, είτε οι πολυεθνικές, ο ιμπεριαλισμός, το χρηματιστικό κεφάλαιο, ενίοτε και τους δύο αυτούς «εχθρούς». Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, το κλητευόμενο από τον λαϊκιστικό λόγο κοινωνικό υποκείμενο της διαμαρτυρίας εμφανίζεται πάντα εθνικοποιημένο: η λαϊκιστική καταγγελία κατά των ελίτ, των «αποπάνω» συμπλέκεται με αυτήν των «απέναντι», των «από αλλού».
Ενα τέλειο λαϊκιστικό παράδειγμα είναι αυτό που σε μία δεδομένη ιστορική στιγμή πετυχαίνει να αρθρώσει στον πολεμικό-συκοφαντικό λόγο του τον κοινωνιο-λαϊκισμό διαμαρτυρίας κατά των ελίτ με τον εθνικολαϊκισμό (ή, αλλιώς, τον «ταυτοτικό λαϊκισμό») της απόρριψης των «ξένων» (και των εγχώριων ελίτ που θεωρούνται ότι βρίσκονται στην υπηρεσία τους), σε τρόπο ώστε το υποκείμενο της άρνησης, ο «λαός» να είναι ένας εθνικός λαός («εμείς» vs οι «άλλοι»).
Δεν υπάρχουν δύο λαϊκισμοί, ένας προοδευτικός και ένας άλλος αντιδραστικός.
Με την έννοια αυτή, δεν υπάρχουν δύο λαϊκισμοί, ένας προοδευτικός και ένας άλλος αντιδραστικός λαϊκισμός. Παρά το αναντίρρητο γεγονός ότι ο λαϊκισμός ως πολεμικό ύφος παίρνει το χρωματισμό του τόπου υποδοχής (Taguieff 2007), ο λαϊκισμός ως «κοσμοαντίληψη» είναι ένας: όλοι οι λαϊκισμοί εκθειάζουν τον ενιαίο, αδιαίρετο και ηθικό χαρακτήρα του «λαού», όλοι οι λαϊκισμοί υποδεικνύουν έναν προς καταπολέμηση εχθρό, όλοι οι λαϊκισμοί εργαλειοποιούν τα αρνητικά συλλογικά συναισθήματα της δυσφορίας και του φθόνου, όλοι οι λαϊκισμοί προσφεύγουν στην συνωμοσιολογία, όλοι οι λαϊκισμοί, σε τελευταία ανάλυση, εθνικοποιούν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, το κοινωνικό τους υποκείμενο. Ο αντιδραστικός (δεξιός) λαϊκισμός μέσω της υπεράσπισης μιας «πολιτικής της ταυτότητας», εν πολλοίς βασισμένης στον διαφοριστικό ρατσισμό (απολυτοποίηση/ουσιοποίηση των πολιτισμικών διαφορών) (Taguieff 1987), ο προοδευτικός (αριστερός) λαϊκισμός αναπολώντας συχνά την υπεξαιρεμένη «εθνική κυριαρχία» ή και καταγγέλλοντας τις διεθνείς χρηματιστικές ελίτ. Ο λαϊκισμός ως ιδεολογία (ή, έστω, ο λαϊκισμός ως προς την ιδεολογική του λειτουργία) δεν είναι παρά ένας εθνικολαϊκισμός, είτε αυτός είναι αριστερός είτε αυτός είναι δεξιός [1].
Αυτή η διαφωτιστική τυπολογία βοηθά να καταλάβουμε ιδιαίτερα την σημερινή υβριδική φύση του εθνικολαϊκιστικού φαινομένου στην δεξιά ή την αριστερή του εκδοχή, τον εθνικολαϊκιστικό αντιευρωπαϊσμό, την αντίθεση στην παγκοσμιοποίηση (νοούμενη ως διαδικασία ισοπέδωσης των πολιτισμικών διαφορών, κυριαρχίας ενός καταναλωτικού μοντέλου, του χρηματιστικού κεφαλαίου, κλπ.), από κοινού, φυσικά, με την εργαλειοποίηση των αιτημάτων για κοινωνική δικαιοσύνη. Με τον τρόπο αυτό, ο λαϊκισμός εμφανίζεται σήμερα να αποτελεί τον προνομιακότερο τρόπο, αλλά και «τόπο», της λεγόμενης «σύγκλισης των άκρων». Τροφοδοτώντας αλλόκοτες πολιτικές-κυβερνητικές συμμαχίες, όπως αυτή μεταξύ Σύριζα και Ανέλ, και συνεργώντας επιπλέον στην ανάδυση μιας νέας λαϊκιστικής γαιο-πολιτικής ακροδεξιάς, αλλά και μίας λαϊκιστικής γαιο-πολιτικής αριστεράς. Η περισσότερο ή λιγότερο άτυπη «ρωσοφιλία» ορισμένων λαϊκιστών κομμάτων ή και ηγετών της νέας δυτικο-ευρωπαϊκής άκρας δεξιάς (π.χ. το γαλλικό Εθνικό Μέτωπο, αλλά και κόμματα και κινήσεις της ελληνικής ακροδεξιάς), καθώς και αντίστοιχες ευαισθησίες στο εσωτερικό λαϊκιστικών κομμάτων ή κινήσεων της αριστεράς (π.χ. σε Ελλάδα και Γαλλία), ακόμα και η εκ μέρους αυτών των τελευταίων αναγωγή του «τσαβισμού» ή, ευρύτερα, της πρόσφατης λαϊκιστικής λατινοαμερικανικής εμπειρίας σε «υπόδειγμα» (εδώ μπορεί να προστεθεί και η περίπτωση των Podemos) είναι, από αυτή την άποψη, ιδιαίτερα αποκαλυπτική και δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως «απλή» επιβίωση μιας παλαιο-κομμουνιστικής διεθνιστικής αντίληψης∙ αλλά ως σημερινό, νέο «αντιστασιακό» φαινόμενο-απάντηση στις προκλήσεις της «νεο-φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης».
Ο λαϊκιστικός νεο-τριτοκοσμισμός, που εμφιλοχωρεί κυρίως, αν και όχι αποκλειστικά, στην λαϊκιστική, ριζοσπαστική ή και την ακραία, αριστερά, ανακαινισμένος, διατηρεί παλαιότερα αντι-αποικιοκρατικά μοτίβα του, ωστόσο, υπακούει σε νέες γαιοπολιτικές προοπτικές, αλληλοσυνδεόμενες πλέον με την «κρίση του δυτικού παραδείγματος», νοηματοδοτείται από μία νέα «οικολογική ουτοπία» άμεσα ή έμμεσα συναρτώμενη με το πολυκοινοτιστικό παράδειγμα, την ανάδειξη της «κανονιστικής πολυπολιτισμικότητας» σε αρχή αμφισβήτησης της «ιδεολογικής ηγεμονίας» μιας αιωνίως ένοχης καπιταλιστικής/ιμπεριαλιστικής Δύσης, του δαιμονοποιημένου «νεο-φιλελευθερισμού». Η αριστερο-δεξιά του αμφισβήτηση ανοίγει πλέον νέα πεδία πολιτικού προβληματισμού αλλά και έρευνας τόσο για την «ταυτοτική δεξιά» όσο και για την νεογέννητη «ταυτοτική αριστερά».
Βιβλιογραφία
Andrew Arato (2013), «Political Theology and Populism», Social Research, 80 (1)
Renée Fregosi (2016), Les Nouveaux Autoritaires. Justiciers, cenceurs et autocrates, Παρίσι, Editions du Moment, 2016
Pierre-André Taguieff (1987), La Force du Prejugé. Essai sur le racisme et son double, Παρίσι, Gallimard/La Découverte
Pierre-André Taguieff (2007), L’ Illusion Populiste. Essai sur les démagogies de l’ âge démocratique, Παρίσι, Champs/Flammarion
Pierre-André Taguieff (2015), La revanche du nationalisme. Néopopulistes et xénophobes à l’ assaut de l’ Europe, Παρίσι, PUF
[1] Οφείλουμε εδώ να σημειώσουμε ότι εκτός από τις σχετικές επεξεργασίες του Π.-Α. Ταγκιέφ για τον «εθνικολαϊκισμό», θεμελιακής σημασίας είναι η σχετική μελέτη του πρωτοπόρου Ιταλο-αργεντινού κοινωνιολόγου Τζίνο Τζερμάνι για τον «εθνικολαϊκιστικό» χαρακτήρα του περονισμού, βλ. Gino Germani, Authoritarianism, Fascism, and Populism, New Brunswick, New Jersey, 1978 (ιδιαίτερα σ. 113-121).
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Salvador Dalí (1904 – 1989), Premonition of Civil War