Τώρα που πέρασε η θύελλα της «μεταρρύθμισης Γαβρόγλου» προτείνω, αντί να κλαίμε πάνω στα ερείπια που άφησε, να συγκεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στον ουσιαστικό πυρήνα του πανεπιστημιακού ζητήματος. Έτσι θα διευκολύνουμε την δημιουργική φαντασία μας να διατυπώσει την διορθωτική αντιπρόταση άμποτε έλθει ο καιρός της.

Κάθε νέο «μεταρρυθμιστικό» νομοθέτημα προσθέτει βάρος στη χερούκλα του κράτους που θέλει να ρυθμίζει.

Λέω να συγκεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας επειδή, φοβούμαι, ότι φαίνεται ότι έχουμε ανεπαισθήτως διολισθήσει κι εμείς ακόμη, οι «ορθοτομούντες», σε μια θλιβερή ανατροπή αρχών, όταν συζητούμε για τις μεταρρυθμίσεις στην Ανώτατη Εκπαίδευση: Εν ονόματι της ακαδημαϊκής ελευθερίας και αυτονομίας του, δεχόμαστε τελικά παραδόξως την πλήρη μετατροπή του πανεπιστημίου σε ετερόνομο βραχίονα του κομματικού κράτους καθώς προσπαθούμε πλειοδοτικά, πλέον, να ρυθμίσουμε με κάθε λεπτομέρεια την λειτουργία του. Κάθε νέο «μεταρρυθμιστικό» νομοθέτημα προσθέτει βάρος στη χερούκλα του κράτους που θέλει να ρυθμίζει, ει δυνατόν σε κάθε λεπτομέρεια, την λειτουργία των κατά το σύνταγμα «πλήρως» αυτοδιοικούμενων πανεπιστημίων. Εμείς, αντί να κατακρίνουμε κατ’ αρχήν το πλεόνασμα ρύθμισης, μπαίνουμε κατ’ ευθείαν στην ουσία με κριτική διάθεση σάμπως να μας πέφτει λόγος για όλα. Στην παγίδα αυτή, υπήρξε ευτυχώς πρόσφατα μια ευχάριστη εξαίρεση, με διαφαινόμενη την αντίθετη άποψη, που εξέφρασαν σε άρθρο τους οι Βενιζέλος- Καβάσαλης δημοσιευμένο στο e-Kyklos .

Θέλω να πω με όσα προηγούνται ότι προκύπτει μια υπερρύθμιση που αγγίζει πλέον τα όρια της αντισυνταγματικότητας σε ό,τι αφορά την ερμηνεία της έννοιας της πλήρους αυτοδιοίκησης. Γιατί, τι σόι «πλήρης αυτοδιοίκηση» είναι αυτή, όταν δια νόμου ρυθμίζονται ακόμη και τα καζανάκια των πανεπιστημιακών ουρητηρίων;

Αλλά, δεν είναι μόνο αυτό. Η περιπτωσιολογία των υπερρυθμίσεων γεννάει αντιφάσεις, και ες αεί παραπέρα ζητήματα ερμηνείας, που τελικά οδηγούν σε πλήρη κακοδιοίκηση. Εξ ου και τα πλείστα αδιέξοδα. Γιατί κανένας οργανισμός δεν μπορεί να διοικηθεί αποτελεσματικά με προδιαγεγραμμένες ρετσέτες. Αλλά, για τον ίδιο λόγο τελικά, συμβαίνουν και τα απεχθή παράδοξα της εκ των πραγμάτων σύγκλισης της πρακτικής και του λόγου των θεωρητικά αποκλινόντων ιδεολογικών θεωρήσεων επί του ζητήματος, αφού ως φαίνεται, όλες οι παρατάξεις πλέον δέχονται την πρακτική της υπερρύθμισης και διαφωνούν ενδεχομένως μόνο ως προς το ουσιαστικό περιεχόμενό της : Η φιλελεύθερη οπτική παρακολουθεί ατυχώς από την ίδια γωνία πρόπτωσης, που έχει η μηδενιστική αριστερή οπτική, το πανεπιστημιακό ζήτημα. Συναγωνίζεται κι αυτή σε λεπτομερειακές ρυθμίσεις λες και θεωρεί τα πανεπιστήμια ανάπηρα έναντι των εγγενών υποχρεώσεών τους. Οι πρώτοι έχουν παρασυρθεί ακουσίως και έχουν προσχωρήσει, ως φαίνεται σε παραδοχές των δεύτερων, επειδή η κατάσταση τους βρήκε, προφανώς, χωρίς ξεκάθαρο δικό τους θεωρητικό πλαίσιο. Έτσι, με φαινομενικά πολωμένες άγριες κόντρες, και οι δύο πλευρές τελικά απεργάζονται με σύμπνοια την μετατροπή του πανεπιστημίου σε τυφλό και πειθαρχημένο όργανο της δημόσιας γραφειοκρατίας, όπως κάθε φορά αυτή εκφράζεται από το επικρατούν κομματικό σύστημα και ταυτόχρονα παραδομένο στη σκοτεινή κομματοκρατία διά μέσου των παραχωρήσεων εξουσίας στις δυνάμεις τους για την διοίκησή τους.

Δεν έχει παρά να μελετήσει κάποιος τις διάφορες κωδικοποιήσεις της νομοθεσίας για τα πανεπιστήμια που κυκλοφορούν, για να αποκομίσει αμέσως την εικόνα της αύξουσας ατέρμονης προσθήκης νομικών ρυθμίσεων σε όλα τα πεδία. Πού αρχίζει και πού τελειώνει, λοιπόν, η πραγματική έννοια του αυτοδιοικήτου;

Αντί για την μέγιστη δυνατή ρύθμιση, να ισχύει ο κανόνας της ελάχιστης στρατηγικής παρέμβασης του νομοθέτη

Όλα αυτά οδηγούν στον πειρασμό να διατυπώσουμε μια ριζοσπαστική εναλλακτική θεώρηση όπου, αντί για την μέγιστη δυνατή ρύθμιση, θα ισχύει ο κανόνας της ελάχιστης κατηγορικής ή στρατηγικής παρέμβασης του νομοθέτη, ώστε να περιοριστεί η νομοθεσία μόνο σε θέματα αρχών και σταθεροτύπων (principles and standards). Για την εφαρμογή μιας τέτοιας ριζικής ανατροπής του ρυθμιστικού καθεστώτος θα αρκούσε η νομοθεσία να καθόριζε μόνο τους θεμελιώδεις όρους εντολής στα δημόσια ιδρύματα και να άφηνε τις λεπτομέρειες να αναπτυχθούν σε ένα καταστατικό χάρτη (charter) καθενός πανεπιστημίου ξεχωριστά, που θα περιλάβαινε και τους Κανονισμούς Λειτουργίας τους. Με λίγα λόγια θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στην περίπτωση αυτή η αρχή της επικουρικότητας.

Ιδού συνοπτικά η πρόταση: Σε εφαρμογή της παραπάνω ιδέας θα μπορούσαμε να προτείνουμε ως τελική και ριζοσπαστική μεταρρύθμιση την οργάνωση των πανεπιστημίων ως ιδιότυπων νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου (κατ’ ανοχή θα μπορούσε να είναι και ΝΠΔΔ) επί των οποίων η εποπτεία του κράτους θα εκδηλώνονταν με την υπογραφή δύο ντοκουμέντων: Ενός Καταστατικού Χάρτη και ενός Στρατηγικού Σχεδίου όρων Συνεργασίας και Χρηματοδότησης (ΣΣΣΧ).

Ο Καταστατικός Χάρτης θα περιλάμβανε (α) λιτή πλην σαφή περιγραφή των σκοπών και στόχων του Πανεπιστημίου, (β)τα Σταθερότυπα και τους Κανονισμούς Λειτουργίας, (γ) τον Κανονισμό Εποπτείας και Ελέγχου του Κράτους ως ανάλυση της εντολής για την εξυπηρέτηση του κοινωνικού συμφέροντος και εντέλει (δ) τις υποχρεώσεις του κράτους έναντι των ούτω συμφωνημένων.

Το Στρατηγικό Σχέδιο όρων Συνεργασίας και Χρηματοδότησης (ΣΣΣΧ) θα είχε την μορφή ενός κυλιόμενου δεκαετούς «business plan» που θα καθόριζε τους όρους χρηματοδότησης του πανεπιστημίου από τον κρατικό προϋπολογισμό.

Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, μια σκιαγράφηση της προτεινόμενης ριζικής μεταρρύθμισης του θεσμικού πλαισίου των πανεπιστημίων της χώρας. Θ’ ακολουθήσουμε εν προκειμένω την τακτική της μόδας, δηλαδή κάποιο είδος «οδικού χάρτη για την ίδρυση ή επανίδρυση πανεπιστημίου στη χώρα μας».

1^ο ΒΗΜΑ

Θεσμοθετείται νέος καταστατικός νόμος-πλαίσιο για την ίδρυση ή επανίδρυση πανεπιστημίων. Τα πανεπιστήμια ιδρύονται ως ειδικής μορφής νομικά πρόσωπα δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου που τελούν υπό την εποπτεία του Υπουργείου Παιδείας βάσει Καταστατικού Χάρτη υποχρεώσεων και δικαιωμάτων που υπογράφεται εφάπαξ από τον Υπουργό και τον Πρόεδρο τους ΔΣ του Πανεπιστημίου. Με τον νέο Νόμο προσδιορίζεται εξ αρχής η έννοια της πλήρους αυτοδιοίκησης και εξουσιοδοτείται ο Υπουργός Παιδείας κλπ. να εκδώσει μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα νέα Προεδρικά Διατάγματα για την επανίδρυση των ήδη υφισταμένων πανεπιστημίων σύμφωνα με τις διατάξεις του νέου Νόμου.

Ο νέος Νόμος-Πλαίσιο απαρτίζεται από ελάχιστο αριθμό άρθρων, ως εξής:

Άρθρο 1^ο : Ορίζεται η νομική μορφή του ειδικού ΝΠ του Πανεπιστημίου και οι σχέσεις εργασίας του κάθε είδους προσωπικού του. Ορίζεται ότι το Πανεπιστήμιο διοικείται από ΔΣ και την Σύγκλητο, και περιγράφονται τα καθήκοντα και υποχρεώσεις εκατέρου των οργάνων καθώς και η σχέση εποπτείας εκ μέρους του Διοικητικού Συμβουλίου.

Άρθρο 2^ο : Ορίζεται ότι η σχέση εποπτείας του Πανεπιστημίου από την Πολιτεία περιγράφεται με την μορφή Χάρτας Δικαιωμάτων και Υποχρεώσεων (ΧΔΥ) που υπογράφεται από τον Υπουργό Παιδείας και τον Πρόεδρο του ΔΣ και δημοσιεύεται με μορφή Προεδρικού Διατάγματος. Στο ίδιο άρθρο, ορίζεται ότι το γενικό υπόδειγμα δομής και περιεχομένου της Χάρτας, περιγράφεται σε εφάπαξ εκδιδόμενο Προεδρικό Διάταγμα τα γενικά χαρακτηριστικά του οποίου ορίζονται στον «παρόντα νόμο» ως εξής(βλ. 2^ο Βήμα παρακάτω)

Άρθρο 3^ο : Ορίζεται ότι αρμόδιο όργανο για την πιστοποίηση των Πανεπιστημίων εάν πληρούν προς κατά νόμο προϋποθέσεις λειτουργίας προς είναι η ΑΡΧΗ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΠΡΟΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΩΤΑΤΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ (ΑΔΙΠ)

2^ο ΒΗΜΑ

Εκδίδεται το προβλεπόμενο από τον Νόμο εφάπαξ Προεδρικό Διάταγμα που περιγράφει την δομή και το περιεχόμενο της Χάρτας (ΧΔΥ). Το γενικό πλαίσιο προς ΧΔΥ που προτείνω, περιγράφεται αμέσως παρακάτω. Η υπογραφή ΧΔΥ ισοδυναμεί με ανάθεση δημόσιας υπηρεσίας και ερμηνεύεται σε περιπτώσεις διαφωνιών μεταξύ των μερών σε αναφορά προς αυτήν την θεμελιώδη έννοια.

Ένα γενικό πλαίσιο για το ΧΔΥ

1. Στο Προοίμιο περιγράφεται με σαφήνεια το είδος και περιεχόμενο της δημόσιας υπηρεσίας που ανατίθεται στο πανεπιστήμιο. (πχ. Ανατίθεται η διδασκαλία επιστημών και διεξαγωγή επιστημονικής έρευνας σε συνδυασμό με την δημοκρατική διαπαιδαγώγηση των φοιτητών και του λοιπού προσωπικού, η εφαρμογή κανόνων ισότητας ευκαιριών σε όσους επιθυμούν να σπουδάσουν, κλπ. κλπ.)
   
   
2. Στο Πρώτο Μέρος περιγράφονται τα σταθερότυπα (standards) που πρέπει να πληρούν οι παρεχόμενες από το πανεπιστήμιο υπηρεσίες, οργανωμένα στις εξής κατηγορίες:
   - Προδιαγραφές Ποιότητας Σπουδών και Έρευνας
   - Προδιαγραφές Παιδαγωγικής φυσιογνωμίας
   - Προδιαγραφές λειτουργικής αποτελεσματικότητας (εκπαιδευτικής, ερευνητικής και οικονομικής)
   - Προδιαγραφές κοινωνικοποίησης (παροχή συμπληρωματικών κοινωνικών υπηρεσιών σε τοπική, περιφερειακή και εθνική κλίμακα.)
   
   
3. Στο Δεύτερο Μέρος συμφωνείται η ενσωμάτωση μαθημάτων και δραστηριοτήτων Γενικής Παιδείας στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα όλων των Τμημάτων και αναλύεται ό τρόπος εφαρμογής της σχετικής υποχρέωσης.
   
   
4. Στο Τρίτο Μέρος ορίζεται ότι τα στοιχεία του αποκαλουμένου «κρυφού προγράμματος- Hidden curriculum) γίνονται αντικείμενο φανερού σχεδιασμού ώστε το αποτέλεσμά τους να καθίσταται συμβατό προς την παιδαγωγική φυσιογνωμία του πανεπιστημίου και τον κοινωνικό του ρόλο.

3^ο ΒΗΜΑ

Καταρτίζεται και υπογράφεται από τον Υπουργό και τον Πρόεδρο του ΔΣ κάθε πανεπιστημίου ξεχωριστά το πρώτο και αρχικό Στρατηγικό Σχέδιο όρων Συνεργασίας και Χρηματοδότησης (ΣΣΣΧ) όπου και ορίζεται ό τρόπος και οι όροι για την ανά τριετία αναθεώρησή του.

Ένα τέτοιο σύστημα θεσμικής ρύθμισης αφήνει το περιθώριο για την εσωτερική οργάνωση και ρύθμιση της λειτουργίας των πανεπιστημίων στην ελεύθερη επιλογή των διοικήσεών τους, πραγματώνονταν την ουσιαστική αυτοδιοίκησή τους που προβλέπεται συνταγματική και ταυτόχρονα ευνοώντας την ανάπτυξη ενός πλουραλισμού μορφών και λειτουργιών που ευνοεί στην πράξη την άμιλλα και τον δημιουργικό ανταγωνισμό.

Είναι φανερό, βέβαιο, ότι το θεσμικό σχήμα που προτείνεται απαιτεί αναλύσεις των λεπτομερειών του που βέβαια δεν είναι δουλειά για τις σελίδες αυτές, αλλά απαιτεί εξειδικευμένη επιστημονική και τεχνική επεξεργασία. Παρά ταύτα, σε επόμενα σημειώματά μας θα προσπαθήσουμε να πάμε μερικά «κλικ» πιο βαθιά στις θέσεις μας αυτές.

* Ο Πϊνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: Summertime by Edward Hopper