Το αποτέλεσμα του σημερινού δεύτερου γύρου των εκλογών στη Γαλλία, αν και αισθητά καλύτερο για τον Εμανουέλ Μακρόν από το αναμενόμενο, δεν προκάλεσε ιδιαίτερη έκπληξη. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στις δημοκοπήσεις, οι οποίες είχαν προβλέψει τη νίκη Μακρόν, ούτε στην καλή εμφάνιση του τελευταίου στο debate με τη Μαρίν Λεπέν. Γενικότερα, το προφίλ και το βιογραφικό του νέοεκλεγέντος Προέδρου, αν εξαιρέσει κανείς το νεαρό της ηλικίας του, ταιριάζει απόλυτα το τυπικό προφίλ ενός ανθρώπου που διεκδικεί με αξιώσεις μια υψηλή θέση στη γαλλική πολιτική σκηνή. Έχοντας αποφοιτήσει από το Λύκειο Henri IV και το Ινστιτούτο Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού (Institut d'études politiques de Paris - Sciences Po) εισήχθη στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης (ENA), και μετά την αποφοίτησή του εντάχθηκε στο σώμα της Γενικής Επιθεώρησης Οικονομικών (Inspection générale des finances), ένα σώμα ανώτατων δημοσίων λειτουργών που προσλαμβάνονται με διαγωνισμό μέσω της ENA και από το οποίο προέρχονται μεταξύ άλλων ο πρώην Πρόεδρος της Γαλλίας, Βαλερί Ζισκάρ Ντ'Εσταίν, ο πρώην Πρόεδρος της ΕΚΤ, Ζαν Κλοντ Τρισέ, και ο πρώην Γενικός Διευθυντής του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου, Πασκάλ Λαμί. Με άλλα λόγια, ο Εμανουέλ Μακρόν έχει περάσει από όλα τα φυτώρια της γαλλικής πολιτικής ελίτ, ενώ, όπως συνηθίζεται στη Γαλλία, άφησε για κάποια χρόνια την καριέρα του στο δημόσιο, για να εργασθεί στην ιδιωτική τράπεζα Ροτσιλντ, πριν ασχοληθεί με την πολιτική ως συνεργάτης και αργότερα ως υπουργός του Ολάντ. Παρ' ότι λοιπόν ο Εμανουέλ Μακρόν δεν υπήρξε υποψήφιος συγκεκριμένου κόμματος, η εκλογή του δεν μπορεί να θεωρηθεί με κανένα τρόπο ανατρεπτική για τα γαλλικά πολιτικά δεδομένα, αλλά αποτελεί το επιστέγασμα μιας σύντομης μεν, αλλά κλασικής πορείας πολιτικού που προσδοκά να κατακτήσει το ανώτατο αξίωμα.
Το φαινόμενο Λεπέν δεν πρόκειται να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά μόνο με καταδίκες.
Το αξιοσημείωτο λοιπόν στις φετινές προεδρικές εκλογές δεν είναι η εκλογή Μακρόν, αλλά το υψηλότατο ποσοστό που κατόρθωσε να συγκεντρώσει η Μαρίν Λεπέν, μια υποψήφια που αποδοκιμάστηκε ομόφωνα από ολόκληρο σχεδόν τον πολιτικό κόσμο και τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης. Αν και χαμηλότερο από τις προβλέψεις των δημοσκοπήσεων, το ποσοστό της Λεπέν αποτελεί νέο ρεκόρ για το κόμμα της, και μάλιστα με μεγάλη διαφορά. Η μεγάλη αυτή επιτυχία της Λεπέν αποκτά ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις, αν σκεφθεί κανείς ότι δεν αποτελεί μεμονωμένο γαλλικό φαινόμενο, αλλά εντάσσεται στο πλαίσιο μιας γενικότερης ανόδου της αντισυστημικής ρητορικής στον Δυτικό Κόσμο. Η ρητορική αυτή δεν προέρχεται πάντοτε από τη δεξιά, ούτε αντιμετωπίζει σε όλες τις περιπτώσεις τους μετανάστες ως αποδιοπομπαίους τράγους. Κοινός όμως παρονομαστής όλων αυτών των φαινομένων είναι η δυσπιστία απέναντι στο επικρατούν μοντέλο της παγκοσμιοποίησης.
Το φαινόμενο Λεπέν δεν πρόκειται να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά μόνο με καταδίκες ή μόνο με δηλώσεις ενότητας του “δημοκρατικού τόξου” απέναντι στην ακροδεξιά απειλή. Αντίθετα, η ομόφωνη καταδίκη της Λεπέν από τα ΜΜΕ και τα υπόλοιπα πολιτικά κόμματα ενισχύει το αφήγημα του Εθνικού Μετώπου, σύμφωνα με το οποίο το σύστημα “πολεμάει” τους πατριώτες Γάλλους. Ο μόνος τρόπος να αποφευχθεί μακροπρόθεσμα η επικράτηση υποψηφίων όπως η Λεπέν είναι να κατανοηθούν τα αίτια που οδηγούν τους πολίτες σε τέτοιες ακραίες μορφές διαμαρτυρίας. Αντί λοιπόν να καταδικάζουμε την έλλειψη μόρφωσης ή τον οικονομικό αναλφαβητισμό όσων ψηφίζουν υπέρ της επιστροφής στα εθνικά σύνορα, είναι απαραίτητο να επιλύσουμε αποτελεσματικά τις προκλήσεις που δημιουργεί η άναρχη παγκοσμιοποίηση.
Η εμφάνιση του Εθνικού Μετώπου στη γαλλική πολιτική σκηνή συμπίπτει χρονικά με τη λήξη της περιόδου που οι Γάλλοι ονομάζουν «Ένδοξη Τριακονταετία» (« Trente glorieuses »). Πρόκειται για την πρώτη τριακονταετία μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η οποία χαρακτηρίστηκε από ραγδαία μείωση των ανισοτήτων, υψηλότατους ρυθμούς ανάπτυξης και σχεδόν πλήρη απασχόληση. Κατά το διάστημα αυτό, σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο επικράτησε ουσιαστικά σε όλους τους πολιτικούς χώρους το πολιτικό πρόγραμμα της κεντροαριστεράς, η οποία, διατηρώντας τη λειτουργία της ελεύθερης αγοράς, χρησιμοποίησε το Κράτος για να εξασφαλίσει την κοινωνική συνοχή και την κοινωνική δικαιοσύνη, συνδυάζοντας την προστασία των εργαζομένων με υψηλή φορολογία για τα υψηλότερα εισοδήματα.
Με τη λήξη αυτής της περιόδου, και τη σταδιακή κατάργηση των εθνικών συνόρων, το Κράτος άρχισε να χάνει αυτές τις δυνατότητες, καθώς από ρυθμιστής της αγοράς, υποβαθμίστηκε σε έναν απλό “παίκτη” σ' ένα παιχνίδι όπου δεν διαμορφώνει το ίδιο τους κανόνες. Η διατήρηση της κοινωνικής συνοχής πέρασε σε δεύτερη μοίρα, καθώς ο άγριος οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών μείωσε τις δυνατότητες άσκησης κοινωνικής πολιτικής και παρέμβασης προς αντιμετώπιση των ανισοτήτων που δημιουργεί η αγορά. Επόμενο ήταν, λοιπόν, και τα κόμματα της κεντροαριστεράς, έχοντας χάσει τα εργαλεία που παλαιότερα διέθεταν, να οδηγηθούν σε σταδιακή παρακμή, καθώς σημαντικό τμήμα των εργατικών στρωμάτων παρασύρεται από τις ψεύτικες υποσχέσεις της ακροδεξιάς.
Aν η EE δεν δώσει έμφαση στη διαφύλαξη του κοινωνικού μοντέλου, το αντί-ευρωπαϊκό αίσθημα θα οξυνθεί.
Όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει στο βιβλίο του “Το Κεφάλαιο στον 21ο Αιώνα” ο Τομά Πικετί, υπό τις σημερινές συνθήκες οικονομικής παγκοσμιοποίησης τα κράτη αδυνατούν να φορολογήσουν τους πλουσιότερους πολίτες, με αποτέλεσμα να διογκώνονται οι ανισότητες και να αυξάνονται τα βάρη της μεσαίας τάξης [1] . Κατά τα τελευταία έτη, ο μέσος φορολογικός συντελεστής του κεφαλαίου έχει μειωθεί δραματικά, ενώ την ίδια στιγμή αυξάνεται η φορολογία της εργασίας [2] . Παράλληλα, σύμφωνα με γαλλική μελέτη, το 2010, ο μέσος φορολογικός συντελεστής του 0,1% των πλουσιότερων φορολογούμενων στη Γαλλία ήταν 35%, ενώ για τη μεσαία τάξη, που προφανώς μετακινείται λιγότερο εύκολα από χώρα σε χώρα, ήταν 45%-50% [3] . Οι προτάσεις Μακρόν για μείωση του φόρου εισοδήματος των επιχειρήσεων και ελαστικοποίηση του εργατικού δικαίου εντάσσονται και αυτές στο ίδιο πλαίσιο. Είναι λοιπόν σαφές ότι αν δεν βρεθεί ένας τρόπος να αποκατασταθεί ο έλεγχος των δημοκρατικών πολιτικών θεσμών επί της παγκόσμιας αγοράς και να φορολογηθεί αποτελεσματικά ο πλούτος που μετακινείται συνέχεια στην αγορά αυτή, οι εθνικιστικές τάσεις επιστροφής στο μοντέλο των κλειστών συνόρων θα ενισχυθούν και σταδιακά θα επικρατήσει ο προστατευτισμός, τον οποίον ουσιαστικά εκφράζει η ρητορική της Λεπέν, του Τράμπ και πολλών άλλων πολιτικών που συνεχώς κερδίζουν έδαφος στις εκλογές και στις δημοσκοπήσεις.
Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος υπάρχουν δύο κύριες προϋποθέσεις. Πρώτον, η κεντροαριστερά θα πρέπει να ανακτήσει το χαμένο έδαφος. Χωρίς να κάνει εκπτώσεις σε επίπεδο αξιών, θα πρέπει να απομακρυνθεί από το ξεπερασμένο μοντέλο του εθνικού κοινωνικού κράτους, αναζητώντας εργαλεία αναδιανεμητικών πολιτικών σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο. Δεύτερον, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να πάψει να αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ανισορροπίας ανάμεσα στην οικονομική και πολιτική ενοποίηση, μια μικρογραφία δηλαδή του ευρύτερου προβλήματος που δημιουργεί η παγκοσμιοποίηση, και να χρησιμοποιήσει τη δύναμή της για να διαφυλάξει το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο, και κατ' επέκταση συνολικά το ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο μεγαλύτερος ενιαίος εμπορικός χώρος στον κόσμο και θα πρέπει να ακολουθήσει μια εμπορική πολιτική που θα προστατεύει τις επιχειρήσεις της και τους εργαζομένους της από τον ανταγωνισμό κρατών που χρησιμοποιούν την καταπάτηση των εργασιακών δικαιωμάτων, την αδιαφορία για την καταστροφή του περιβάλλοντος, ή ακόμα και την καταναγκαστική εργασία, ως όπλο για την ανταγωνιστικότητα των εξαγωγών τους. Ταυτόχρονα, στο εσωτερικό της, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να δώσει μια αποτελεσματική απάντηση στον φορολογικό ανταγωνισμό, με την υιοθέτηση ενός ευρωπαϊκού φόρου εισοδήματος Ανωνύμων Εταιρειών [4] που θα χρηματοδοτήσει κοινωνικές πολιτικές και επενδύσεις, αποκαθιστώντας τη σχέση της με τους δυσαρεστημένους πολίτες. Γι’ αυτό και η πίστη του Μακρόν στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα, που συμβολικά εκφράσθηκε με την “Ωδή στη Χαρά”, είναι πολύ σημαντική, πρέπει όμως να μετουσιωθεί και σε στήριξη της αλλαγής στην Ευρώπη.
Σε διαφορετική περίπτωση, αν δηλαδή η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν δώσει έμφαση στην διαφύλαξη του κοινωνικού της μοντέλου, είναι βέβαιο ότι το αντί-ευρωπαϊκό αίσθημα θα οξυνθεί, και πολιτικά κόμματα όπως το Εθνικό Μέτωπο θα συνεχίσουν να κερδίζουν έδαφος. Τότε, οι σημερινοί πανηγυρισμοί για τη νίκη Μακρόν και την ήττα Λεπέν θα μετατραπούν σε θρήνους, οι βασικές αρχές του δημοκρατικού καθεστώτος θα αμφισβητηθούν και η ειρηνική διαβίωση στην Ενωμένη Ευρώπη θα είναι το μακρινό παρελθόν που θα νοσταλγούμε. Όταν πια γίνει αντιληπτό σε όλους ότι ο απομονωτισμός και ο εθνικισμός δεν λύνουν, αλλά οξύνουν περαιτέρω το πρόβλημα, θα είναι πλέον αργά. Τα υψηλά ποσοστά της Λεπέν είναι ο κώδωνας του κινδύνου που δεν δικαιούμαστε να αγνοήσουμε επαναπαυόμενοι στη θετική έκβαση της εκλογικής αναμέτρησης. Η υπόσχεση του νέου Προέδρου να κάνει “τα πάντα”, ώστε να μην υπάρχει πια “κανένας λόγος να ψηφίσει κανείς τα άκρα” πρέπει να αποτελέσει οδηγό για όλες τις δημοκρατικές δυνάμεις.
[1] Thomas Piketty, « Le capital au XXIe siècle », Paris, Seuil, 2013, σ. 798.
[2] European Commission, Taxation Trends in the European Union, σ. 15-35,
http://ec.europa.eu/taxation_customs/sites/taxation/files/resources/
documents/taxation/gen_info/economic_analysis/tax_structures/2016/econ_analysis_report_2016.pdf
[3] Thomas Piketty, idem, σ. 798-799.
[4] Η πρόταση περιλαμβάνεται και στην πρόσφατη έκθεση της ομάδας υψηλού επιπέδου για τους ίδιους πόρους της Ένωσης, “Future Financing of the EU: Final report and recommendations of the High Level Group on Own Resources December 2016”, σ. 48, http://ec.europa.eu/budget/mff/hlgor/library/reports-communication/hlgor-report_20170104.pdf
* O Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο: Eugène Delacroix (1798 – 1863), La Liberté guidant le peuple