Ομιλία Πάνου Τσακλόγλου στην ημερίδα του Κύκλου Ιδεών για την Εθνική Ανασυγκρότηση «60 χρόνια μετά τη Συνθήκη της Ρώμης: Η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση ξανά σε δοκιμασία»
Κατ’ αρχήν θα ήθελα να ευχαριστήσω πολύ τους διοργανωτές της εκδήλωσης, τόσο για την πρωτοβουλία την οποία πήραν να οργανώσουν την εκδήλωση αυτή, όσο και για την πρόσκληση την οποία μου έκαναν.
Το κύριο κομμάτι της ομιλίας μου, αντίθετα με την εξαιρετικά γλαφυρή παρουσίαση της κυρίας Διβάνη, αφορά πιο πεζά θέματα, που έχουν να κάνουν με το ευρώ και την ευρωζώνη.
Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται 60 χρόνια από την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αν κάναμε μια παρόμοια εκδήλωση 10 χρόνια πριν, το 2007 το κλίμα, όχι μόνο εδώ αλλά οπουδήποτε και αν γινόταν η εκδήλωση, θα ήταν εντελώς διαφορετικό.
Τα 60 χρόνια για τα οποία συζητάμε ήταν περίοδος ειρήνης.
Η Ευρώπη έδειχνε να είναι ένας φάρος ευημερίας, ένας μαγνήτης για τις γειτονικές χώρες και ένα πρότυπο για τις άλλες περιοχές του κόσμου. Αντίθετα στην ατμόσφαιρα κρίσης που επικρατεί σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες σήμερα, πολλοί έχουν φτάσει να θεωρούν ότι το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης είναι ένα παρωχημένο και αποτυχημένο πείραμα.
Είναι πραγματικά έτσι; Αυτά τα 60 χρόνια για τα οποία συζητάμε ήταν περίοδος ειρήνης. Τόσο μεγάλο διάστημα ειρηνικής συνύπαρξης νομίζω ότι η ήπειρός μας δεν έχει ζήσει σχεδόν από τότε που έχουμε ιστορικούς χρόνους. Επίσης, αντίθετα από ότι λέγεται πολύ συχνά, μέχρι την έναρξη της κρίσης είχαμε διαδικασίες σύγκλισης του βιοτικού πεδίου των κρατών μελών και επιπλέον οι δημοκρατικοί θεσμοί στην Ευρώπη έδειχναν κυριολεκτικά ακλόνητοι.
Η ιδέα η οποία έχει υιοθετηθεί ήταν το γνωστό «ever closer union», δηλαδή της σταδιακής ενοποίησης, και έδειχνε πραγματικά να αποδίδει καρπούς. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, θεωρούσαμε ότι η εισαγωγή του κοινού νομίσματος ουσιαστικά θα είναι η κορωνίδα αυτής της διαδικασίας.
Τα πρώτα χρόνια του κοινού νομίσματος, του ευρώ, ήταν πραγματικά ανέφελα. Όμως ακόμα και πριν από την εισαγωγή του ευρώ είχαν διατυπωθεί σοβαρές αμφιβολίες σχετικά με τη βιωσιμότητά του.
Ίσως να γίνω λίγο κουραστικός και πιθανόν αρκετά άτομα στην αίθουσα αυτή να γνωρίζουν τα mechanics, αλλά ας κάνουμε μία επανάληψη το. Γιατί ήταν δύσκολο πείραμα το ευρώ; Οι οικονομολόγοι λένε ότι χώρες που μπορούν να έχουν κοινό νόμισμα και άρα κοινή νομισματική πολιτική, είναι μόνο εκείνες οι οποίες αποτελούν αυτό που ονομάζεται «Άριστη Νομισματική Ένωση». Ποιες είναι αυτές οι Ενώσεις; Είναι εκείνες που έχουν τον ίδιο ακριβώς οικονομικό κύκλο. Διαφορετικά, η νομισματική πολιτική η οποία ταιριάζει σε μια χώρα η οποία βρίσκεται σε άνθιση είναι εντελώς αντίθετη από αυτήν που ταιριάζει σε μία χώρα που βρίσκεται σε ύφεση. Το γνωρίζαμε πριν μπούμε στο ευρώ, ότι η Ευρώπη δεν ήταν Άριστη Νομισματική Ένωση.
Οι ίδιες οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν αποτελούν Άριστη Νομισματική Ένωση. Όμως εκεί υπάρχει κοινή δημοσιονομική πολιτική. Όταν η Νέα Υόρκη βρίσκεται σε ύφεση, αν η FED έχει υψηλά επιτόκια τα οποία ισχύουν για όλες τις πολιτείες, η Καλιφόρνια η οποία βρίσκεται ενδεχομένως σε άνθιση μεταφέρει πόρους προς τη Νέα Υόρκη (και το αντίστροφο αν η Καλιφόρνια βρίσκεται σε ύφεση και η Να Υόρκη σε άνθιση).
Στην Ευρώπη αυτός ο μηχανισμός δεν υπήρχε. Το υποκατάστατό του, το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης, ήταν ένας ανεπαρκέστατος μηχανισμός και είχαμε και μια πολύ μεγάλη ιστορική ατυχία. Οι πρώτοι οι οποίοι παραβίασαν αυτό τον μηχανισμό χωρίς να έχουν καμία συνέπεια, ήταν η Γερμανία και η Γαλλία. Οι χώρες οι οποίες έμελλε να είναι κακοί παίκτες πήραν το λάθος μάθημα.
Έχει δημιουργηθεί για πρώτη φορά από την έναρξη της ΕΕ αντιευρωπαϊσμός.
Οι αδυναμίες του ευρώ φάνηκαν ανάγλυφα κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης που ξεκίνησε με την κατάρρευση της Lehman Brothers. Οι συνέπειες της κρίσης ήταν έντονα μη συμμετρικές και με την απαραίτητη βοήθεια εσωτερικών ανισορροπιών σε ορισμένες χώρες στην περιφέρεια της Ευρωζώνης βρέθηκαν σε παγίδα υψηλού χρέους, χαμηλής ανταγωνιστικότητας και ανάπτυξης και ψηλής ανεργίας.
Προσοχή. Δεν υπαινίσσομαι ότι στις χώρες αυτές οι κρίσεις ήταν κυρίως αποτέλεσμα της κρίσης της Lehman Brothers – ιδιαίτερα στη χώρα μας. Ενδογενή ήταν τα αίτια. Απλά ευρισκόμενες μέσα σε μια Νομισματική Ένωση οι δυσκολίες πολλαπλασιάστηκαν.
Η κατάσταση που έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργήσει για πρώτη φορά από την έναρξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης αντιευρωπαϊσμό. Αντιευρωπαϊσμό και μάλιστα σε μεγάλη κλίμακα και σε όλες τις χώρες αλλά για διαφορετικούς λόγους.
Δηλαδή στις μεν χώρες του Νότου η διαρκής λιτότητα εκτρέφει αυτά τα αισθήματα, αντίθετα στις χώρες του Βορρά ο αντιευρωπαϊσμός εκτρέφεται από το φόβο ότι οι χώρες του Νότου θα χρειάζονται τη βοήθειά τους σε μόνιμη βάση.
Οι χώρες του Βορρά έχουν κερδίσει πάρα πολύ από την υπόθεση του ευρώ και όχι για τους λόγους για τους οποίους λέγεται συνήθως, αλλά δυστυχώς ούτε εκεί οι κυβερνήσεις τους κάνουν μια προσπάθεια να εξηγήσουν στον κόσμο ποια είναι τα οφέλη αυτά.
Αν σε όλα αυτά προστεθεί και η κρίση του μεταναστευτικού, καταλαβαίνετε ότι το μείγμα μπορεί άνετα να γίνει εκρηκτικό. Ποτέ δεν έχει καταγραφεί σε δημοσκοπήσεις τόσο υψηλό ευρωπαϊκό ρεύμα στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο στις μέρες μας. Επομένως αυτό το οποίο φαινόταν ότι θα είναι η κορωνίδα της Ευρωπαϊκής ενοποίησης, υπάρχει σοβαρή περίπτωση να γίνει η ταφόπλακά της.
Η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων είναι εδώ ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’90.
Το ερώτημα είναι τι μπορεί να γίνει από εδώ και πέρα. Η συζήτηση για την επόμενη μέρα έχει ήδη ξεκινήσει. Η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων είναι εδώ ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’90. Αν κάναμε την ίδια συζήτηση πριν 25 χρόνια, η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων θα ήταν το ανάθεμα όλων. Η Ευρώπη αυτή υπάρχει εδώ και πολύ καιρό. Και μη γελιόμαστε, υπάρχει ένας σκληρός πυρήνας. Δεν είναι τόσο πολύ οι χώρες του Σένγκεν, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, είναι οι χώρες του ευρώ και γύρω από αυτές υπάρχει μια χαλαρή ζώνη ελεύθερων συναλλαγών με κάποιες λίγες άλλες συμπληρωματικές πολιτικές.
Ο Πρόεδρος Γιούνγκερ έχει παρουσιάσει μια σειρά εναλλακτικών προτάσεων για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το ποιο από αυτά θα επιλεγεί είναι άγνωστο. Ειδικά για την ευρωζώνη έχουμε ιστορικά παραδείγματα τα οποία δίνουν κάποιες κατευθύνσεις. Όπως υπαινίχθηκα προηγουμένως, οι μοναδικές νομισματικές ενώσεις οι οποίες έχουν μακροημερεύσει, είναι εκείνες οι οποίες έγιναν και δημοσιονομικές ενώσεις.
Έχουμε το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών, έχουμε το παράδειγμα της Αργεντινής, αλλά και της ίδιας της Γερμανίας. Μάλιστα, στις περισσότερες περιπτώσεις, είχαμε πρώτα Δημοσιονομική Ένωση και κατόπιν Νομισματική Ένωση.
Η ιστορία επίσης των τελευταίων ετών μας δείχνει ότι γενικά η Ευρώπη προχωράει εν μέσω κρίσεων. Ελπίζω ότι αυτή η φορά δεν θα είναι η εξαίρεση και έχουμε κάποιες ενδείξεις προς αυτή την κατεύθυνση. Στη διάρκεια της κρίσης έγιναν πολλά βήματα προς την κατεύθυνση της οικονομικής διακυβέρνησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ειδικά της ευρωζώνης. Δηλαδή μην ξεχνάμε ότι σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα στήθηκε ο ESM, που αργά ή γρήγορα θα γίνει – αν επιβιώσει η ευρωζώνη – το ευρωπαϊκό Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Προχωρήσαμε έστω και σε αυτή τη λειψή κάπως τραπεζική ένωση, είχαμε το ευρωπαϊκό εξάμηνο, είχαμε τον δημοσιονομικό κανόνα, το 2-pack, το 6-pack και διάφορα άλλα.
Όμως ακόμα είμαστε μακριά τόσο από την κοινή οικονομική διακυβέρνηση, όσο και από τη δημιουργία δημοσιονομικής ένωσης. Για να λειτουργήσει με επιτυχία μια δημοσιονομική ένωση απαιτείται κοινός προϋπολογισμός. Για να έχεις κοινό προϋπολογισμό χρειάζεσαι να έχεις κάποιας μορφής πολιτική ένωση. Για να έχεις πολιτική ένωση χρειάζεσαι να έχεις κάποιες μορφής κοινή ταυτότητα. Και τις δυσκολίες για την δημιουργία κοινής ταυτότητας τις οποίες δεν θα μπορούσα να σας εξηγήσω εγώ, ευτυχώς μίλησε πριν από εμένα η κυρία Διβάνη και τις εξήγησε πάρα πολύ καλά.
Οπότε εδώ μπαίνει ένα πολύ μεγάλο ζήτημα. Πού πάμε από εδώ και μπρος; Κάποιος θα έλεγε ότι ο προφανής δρόμος αν θέλουμε να μείνουμε στον τομέα αυτό της διαρκώς και μεγαλύτερης ενοποίησης σίγουρα είναι κάποιας μορφής μεταφορά εξουσιών προς το κέντρο και η δημιουργία αυτής της πολιτικής ένωσης.
Πολύ φοβάμαι ότι τα αποτελέσματα των πρόσφατων εκλογών σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες, δείχνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση.
Επιπρόσθετα για να γίνουν όλα αυτά που ανέφερα προηγουμένως απαιτείται και αλλαγή των συνθηκών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η υπόθεση της αλλαγής συνθηκών, όπως είδαμε και σε προηγούμενες περιπτώσεις ήταν εξαιρετικά δύσκολη.
Η διάλυσης της ευρωζώνης και ενδεχομένως της ΕΕ, θα έχει καταστροφικά αποτελέσματα.
Από την άλλη μεριά η εναλλακτική της διάλυσης της ευρωζώνης και ενδεχομένως και της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, νομίζω ότι θα έχει καταστροφικά αποτελέσματα από πολλές απόψεις. Συνήθως, εάν δείτε στην ιστορία, όταν έχουμε διάλυση αντίστοιχων ενώσεων, τα πράγματα πάνε πολύ άσχημα μετά. Έχουμε πολέμους, είτε εμπορικούς πολέμους, είτε πραγματικούς πολέμους.
Προσωπικά δεν θεωρώ ότι αυτό το σενάριο είναι το κυρίαρχο. Το διακύβευμα είναι πολύ ψηλό και θεωρώ ότι σταδιακά θα πάμε σε μια περισσότερο ομοσπονδιακή κατεύθυνση. Ποια θα μπορούσαν να είναι τα επόμενα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση; Ένα ζήτημα για το οποίο γίνεται πολύ μεγάλη συζήτηση είναι η περίφημη αμοιβαιοποίηση του χρέους, με έκδοση ευρωομολόγων.
Κατά την ταπεινή μου άποψη αυτό στην παρούσα συγκυρία και στο προβλεπτό μέλλον είναι τελείως ανέφικτο. Αν κυνηγάμε κάτι τέτοιο είναι – κατά τη γνώμη μου – σαν να κυνηγάμε ανεμόμυλους. Αυτό θα είναι το τέλος και όχι η αρχή του δρόμου. Υπάρχουν κάποιες πολιτικές οι οποίες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε παραπέρα ενοποίηση στο οικονομικό πεδίο οι οποίες να μπορούν να γίνουν αποδεκτές από όλα τα κράτη-μέλη;
Νομίζω ότι υπάρχουν. Τι είπα προηγουμένως; Είπα ότι οι νομισματικές ενώσεις δεν μπορούν να δουλέψουν καλά γιατί δεν έχουν τις δημοσιονομικές ενώσεις οι οποίες θα παρείχαν τα εργαλεία κοινής αντικυκλικής πολιτικής. Άρα η πολιτική στην οποία μπορούμε να προσβλέπουμε ρεαλιστικά είναι μια μορφή αντικυκλική πολιτικής. Προσοχή, αντικυκλική πολιτική δεν σημαίνει ότι θα έχουμε μονίμως μεταφορές από το βορρά στο νότο, ή οτιδήποτε άλλο τέτοιο. Αυτή είναι αναδιανεμητική πολιτική.
Νομίζω ότι θα ξεκινήσουμε από την ασφάλιση ανεργίας. Αλλά αντίθετα από ότι λέγεται συχνά σε όλο τον κόσμο, η ανεργία η οποία θα ασφαλιστεί και στην οποία θα έχουμε μεταφορά πόρων, θα είναι μόνο εκείνη η οποία θα αντιστοιχεί στο κυκλικό κομμάτι της ανεργίας, όχι στο διαρθρωτικό.
Κανένας άνθρωπος στο βορρά δεν θα θέλει να βοηθήσει για πράγματα τα οποία θεωρεί ότι είναι υποχρέωση των κυβερνήσεων του νότου. Εξ ου και η ανάγκη για τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Εκείνο το οποίο θα γίνει είναι ίσως κάποιο κοινό ταμείο ανεργίας το οποίο για να σας δώσω ένα παράδειγμα, αν υπήρχε από την δεκαετία του 2000, στην αρχή της δεκαετίας, η Ελλάδα και η Ιρλανδία έκαναν μεταβιβάσεις στη Γερμανία. Αυτές ήταν οι ανθούσες οικονομίες, η Γερμανία ήταν η οικονομία που βρισκόταν σε ύφεση.
Η έλλειψη κοινής εγγύησης καταθέσεων οδηγεί κεφάλαια εκτός της χώρας.
Το δεύτερο το οποίο πρέπει να γίνει έχει σχέση με την τραπεζική ένωση από την οποία λείπει ένα στοιχειώδες κομμάτι. Είναι η, πραγματική, κοινή εγγύηση καταθέσεων. Η έλλειψη κοινής εγγύησης καταθέσεων είναι αυτή η οποία όχι μόνο στη χώρα μας, αλλά και σε άλλες χώρες της περιφέρειας οδηγεί κεφάλαια εκτός της χώρας.
Αν συνεχίσουμε να χάνουμε κεφάλαια προς το κέντρο και ταυτόχρονα έχουμε και τη φυγή εγκεφάλων προς το κέντρο, αργά ή γρήγορα στην περιφέρεια θα αρχίσουν να αναρωτιούνται μήπως είναι προτιμότερο να αποχωρήσουν από το κοινό νόμισμα.
Το τρίτο το οποίο μπορεί να γίνει, έχει σχέση με ευρωομόλογα, αλλά όχι με την αμοιβαιοποίηση χρέους έτσι όπως την εννοούν πολλοί. Νομίζω ευρωομόλογα αργά ή γρήγορα θα γίνουν, αλλά θα γίνουν για να χρηματοδοτήσουν κοινά ευρωπαϊκά projects κυρίως διασυνοριακού χαρακτήρα και τα οποία θα έχουν κάποια στοιχεία αντικυκλικής πολιτικής και ίσως και κάποια στοιχεία αναδιανεμητικής πολιτικής. Αλλά μικρής, όχι μεγάλης έκτασης.
Η αμοιβαιοποίηση του χρέους, αν ποτέ γίνει, θα έρθει μόνο στο τέλος της πορείας και μόνο αν φανεί ότι οι χώρες οι οποίες έχουν τώρα τα μεγάλα προβλήματα, τα έχουν ξεπεράσει. Κανένας πολιτικός, ή πολίτης από το κέντρο δεν είναι διατεθειμένος να βάζει μονίμως το χέρι στην τσέπη του για να χρηματοδοτεί κάποιον άλλον, ειδικά όταν δεν υπάρχει και αυτή η κοινή ταυτότητα την οποία ανέφερε προηγουμένως η κυρία Διβάνη.
Μέχρι τότε ο δρόμος θα είναι μακρύς και πιθανότατα δύσβατος, ιδίως για εκείνα τα κράτη που δεν έκαναν αυτό που έπρεπε να κάνουν στην εποχή των παχέων αγελάδων - και καταλαβαίνετε σε ποιο κράτος αναφέρομαι. Όμως αναμφίβολα, ακόμα και γι’ αυτά τα κράτη η συνολική ανάλυση κόστους-οφέλους είναι σαφώς, σαφέστατα, ευνοϊκότερη από την εναλλακτική της διάλυσης της ευρωζώνης και ό,τι επακολουθήσει.
Ομιλία Πάνου Τσακλόγλου #EU60 from e-kyklos on Vimeo.