Στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου σε κρίσιμες στιγμές ο «σοφός λαός», πάντα υπό την κατάλληλη καθοδήγηση, έπαιρνε τα πράγματα στα χέρια του αγανακτισμένος. Στις περισσότερες, αν όχι σε όλες τις περιπτώσεις, τα αποτελέσματα ήταν ολέθρια. Μια τέτοια περίπτωση συνιστά και το περίφημο ανάθεμα στον Ελευθέριο Βενιζέλο στα σκοτεινά χρόνια του εθνικού διχασμού.

Φέτος συμπληρώνεται - παρά ένα χρόνο- ένας ολόκληρος αιώνας από την αηδιαστική πρωτοβουλία των …τότε «αγανακτισμένων» πολιτών οι οποίοι υπό την καθοδήγηση των πιο αντιδραστικών κύκλων, αρχής γενομένης από τον θλιβερό μητροπολίτη Αθηνών Θεόκλητο αλλά και από μνησίκακες πολιτικές μηδαμηνότητες όπως ο ελαχιστότατος βασιλέας Κωνσταντίνος Α΄, ο  Δημήτρης Ράλλης κ.α. προέβησαν σε μιαν ασεβέστατη - και για την Εκκλησία ατιμωτική - πράξη αναθέματος στον πολιτικό εκείνο που μόλις είχε διπλασιάσει τα σύνορα της χώρας!

Εθνικός Διχασμός

Το ανάθεμα στον Ελευθέριο Βενιζέλο καταγράφεται σαν ένα από τα πολλά επεισόδια του Εθνικού Διχασμού που έλαβε τελικά διαστάσεις εμφυλίου πολέμου και ερμηνεύεται μέσα στο πλαίσιο της επώδυνης διαδικασίας της εθνικής μας ολοκλήρωσης. Σήμερα, με απόσταση ενός αιώνα, τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα δικαιώνουν πανηγυρικά τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Πριν από όλα, δικαιώνεται η εθνικά κρίσιμη επιλογή του στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής να συνταχθεί η χώρα με τις δυνάμεις της Αντάντ στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο έναντι της τυπικής ουδετερότητας που πρότεινε ο Κωνσταντίνος Α΄. Στην δε εσωτερική πολιτική, ολέθρια υπήρξε η παρέμβαση του Κωνσταντίνου ο οποίος με τη δεύτερη διάλυση της Βουλής παραβίασε το πολίτευμα και εναντιώθηκε στη λαϊκή βούληση. Επίσης, γεγονός αναμφισβήτητο είναι ότι ο βασιλιάς δηλώνοντας απερίφραστα την άρνησή του να διορίσει πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, όσες φορές κι αν εκλεγεί, δημιουργούσε πολιτικό εκτροχιασμό και συνταγματική ανωμαλία.  Συμπερασματικά, εκείνη την περίοδο είχαμε από την μια την πολιτική προσωπικότητα του Ελευθέριου Βενιζέλου ο οποίος πολιτευόταν με ένα συγκροτημένο ρεαλιστικό πρόγραμμα κι από την άλλη ένα ετερόκλητο συνονθύλευμα παλαιοκομματικών πολιτικών που η μόνη τους συνοχή ήταν το μίσος τους εναντίον του μεγάλου αυτού ηγέτη.

«Ο φονεύων Βενιζελικό δεν φονεύει άνθρωπον»

Στα τέλη του 1916, η Ελλάδα κόπηκε στα δυο ως αποτέλεσμα της διαφωνίας του βασιλιά με τον Βενιζέλο για την χάραξη της εξωτερικής πολιτικής της χώρας. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, όπως ήδη είπαμε, επιμένει ότι ως χώρα θαλασσινή επιβάλλεται να εμπλακούμε στον πόλεμο με τις δυνάμεις της Αντάντ, ενώ ο βασιλιάς Κωνσταντίνος θεωρητικά υπερασπιζόταν την ουδετερότητα της χώρας πράγμα που βόλευε τα στρατηγικά σχέδια της Γερμανίας. Η πολιτική αυτή διαφωνία θα καταλήξει με τον Ελευθέριο Βενιζέλο να ηγείται της κυβερνήσεως της «Εθνικής Άμυνας» στη Θεσσαλονίκη και τον βασιλέα να ηγείται του «Κράτους των Αθηνών». Στην εσωτερική αυτή διαμάχη ενεπλάκησαν και οι ξένες δυνάμεις με τους Γάλλους να έρχονται σε επαφή με τον Κωνσταντίνο προκειμένου να διευθετηθεί η κρίση. Οι διαπραγματεύσεις ναυαγούν με ευθύνη του βασιλιά ο οποίος εξαπάτησε του συμμάχους με αποτέλεσμα τον βομβαρδισμό της πρωτεύουσας από τον συμμαχικό στόλο.

Τα γεγονότα αυτά άρχισαν από το Νοέμβριο του 1916 και έμειναν γνωστά ως Νοεμβριανά, είχαν δε ως αποτέλεσμα ένα άνευ προηγούμενου «πογκρόμ» εναντίον των Βενιζελικών της πρωτεύουσας με άγνωστο αριθμό δολοφονιών, ληστειών, βασανισμών, φυλακίσεων…  Επίσης διώχτηκαν άγρια εκατοντάδες επώνυμοι φιλελεύθεροι πολίτες μεταξύ των οποίων και ο Δήμαρχος Αθηναίων Εμμανουήλ Μπενάκης. Οι διώξεις αυτές επεκτάθηκαν και σε περιοχές εκτός των Αθηνών. Τότε ήταν που εφευρέθηκαν οι πρώτες «δηλώσεις μετανοίας» όπου τα θύματα των διώξεων βασανίζονταν για να υπογράψουν εναντίον του «προδότη» και «στασιαστή» Βενιζέλου.

Ως αντίδραση σε αυτές τις πρωτοφανείς διώξεις εναντίον των φιλελευθέρων στις 24 Νοεμβρίου η Προσωρινή Κυβέρνηση κήρυξε έκπτωτο τον Κωνσταντίνο και ενημέρωσε τους κατά τόπους αντιπροσώπους τους:
« Τα τραγικά γεγονότα των Αθηνών, όπου τόσοι εκ των συναγωνιστών μας εύρον μαρτυρικόν θάνατον και εδιώχθησαν σκληρώς, εδημιούργησαν μεταξύ του αιμοσταγούς Βασιλέως και του Έθνους χάσμα του λοιπού αγεφύρωτον.

…Από της στιγμής αυτής ο βασιλεύς Κωνσταντίνος είναι έκπτωτος του θρόνου του».

Το «ανάθεμα»

Μέσα σε αυτό το γενικευμένο κλίμα εναντίον του Βενιζέλου διοργανώθηκε μια μεγάλη πορεία στις 12 Δεκεμβρίου του 1916. Επικεφαλής αυτής της πορείας «αγανακτισμένων» εναντίον του «προδότη» και «στασιαστή» Ελευθέριου Βενιζέλου, η Ιερά Σύνοδος! Τόπος συγκέντρωσης της πορείας το Πεδίον του Άρεως από την πλευρά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας εκεί που σήμερα ορθώνεται το άγαλμα της θεάς Αθηνάς. Σκοπός της συγκέντρωσης, το ανάθεμα στον «σατανά» Βενιζέλο. Πρώτος έριξε τον λίθο του αναθέματος ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, Θεόκλητος.

«Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδαν, ανάθεμα έστω».

Ένας σωρός από πέτρες υψώθηκε εναντίον του ανθρώπου που είχε διπλασιάσει την Ελλάδα.

Ένας σωρός από πέτρες υψώθηκε εναντίον του ανθρώπου ο οποίος μόλις πριν λίγο είχε διπλασιάσει την Ελλάδα και είχε καταφέρει να θέσει τα θεμέλια  ενός συγχρόνου κράτους καταφέρνοντας καίριο πλήγμα στον παλαιοκομματισμό… 

Η μαρτυρία της Πηνελόπης Δέλτα

«Όταν, μετά τα Νοεμβριανά του 1916, ο αξιοθρήνητος μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλητος Α΄ έκανε το περίφημο «ανάθεμα», άντρες, γυναίκες, παιδιά, κυρίες και κύριοι του λεγομένου «καλού κόσμου», πήγαν φορτωμένοι πέτρες μεγάλες και μικρές και τις έριξαν, μάζα άμορφη, στο Πεδίον του Άρεως, αναθεματίζοντας, το «Σατανά», το «Βελζεβούλ», τον «προδότη» που εκείνη την ώρα, με όλη τη δύναμη του δαιμόνιου μυαλού του, με όλη την ένταση της θελήσεώς του, μάζευε και οργάνωνε στρατό, για ν’ απωθήσει τους Βουλγαρο-Τουρκο-Γερμανούς και να ελευθερώσει την ανατολική Μακεδονία που είχε δώσει ο Κωνσταντίνος και η Κυβέρνησή του στους Βουλγάρους.

Η άμορφη αυτή, σιχαμένη μάζα από πέτρες όλων των μεγεθών και σχημάτων, άσπριζε εκεί, όλη μέρα, στα χώματα του Πεδίου του Άρεως. Τη νύχτα, πιστοί, θλιμμένοι πατριώτες, πήγαιναν κρυφά και στόλιζαν με λουλούδια της εποχής, τις άσχημες πέτρες. Το πρωί, οι αρχές έβαζαν και μάζευαν βιαστικά τ' αφιερώματα αυτά των πιστών. [...]

Ένα από τα πρώτα βράδια που ήμαστε όλοι συναγμένοι στο πατρικό... παρακάλεσε (σ.σ.: η μητέρα της) τον Βενιζέλο να προκαλέσει μια τελετή, όπου πάλι η εκκλησία να σηκώσει το ανάθεμα.

Ο Βενιζέλος άναψε:

- «Όχι, βέβαια, κυρία Μπενάκη, δε θα το κάνω αυτό ποτέ!», αναφώνησε. «Το ανάθεμα θα μείνει, και κάτω από το ανάθεμα θα νικήσομε, θα ελευθερώσομε τη Μακεδονία και θα τσακίσομε τους Βουλγάρους. Όχι μόνο δε θα ζητήσω να σηκωθεί το ανάθεμα, αλλά και θα μείνουν οι πέτρες εκεί που έπεσαν στοίβα, να ξέρει και να θυμάται ο κοσμάκης πως είμαι αναθεματισμένος, και όμως πως η νίκη θα είναι δική μας...»

* Από το Αρχείο της Π. Σ. Δέλτα, Α΄, "Ελευθέριος Βενιζέλος", Ημερολόγιο-Αναμνήσεις, (επιμέλεια Π. Α. Ζάννας, Ερμής, Αθήνα 1978, σ. 279-280)

Επί ένα χρόνο, η Ελλάδα έζησε σε καθεστώς εμφύλιας σύρραξης, πράγμα που ώθησε  τους συμμάχους να αναγκάσουν τον Κωνσταντίνο σε παραίτηση. Ο Βενιζέλος επιστρέφει νικητής στην Αθήνα και σχηματίζει κυβέρνηση στις 13 Ιουνίου 1917.

* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι λαϊκή λιθογραφία της εποχής: Η απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου στο Παρίσι

** Το κείμενο που αναρτάται με την άδεια του συγγραφέα, είχε δημοσιευθεί στην εφημερίδα Ποντίκι, τεύχος 1896, στις 23.12.2015