Μια παρουσίαση βιβλίου, πλαισιωμένη από εξαιρετικές εισηγήσεις ξεχωριστών προσκεκλημένων, συνιστά από μόνη της αξιοσημείωτο γεγονός. Και μόνο ο πλούτος από τις εισηγήσεις αυτές όπως προκύπτουν από τις διαφορετικές αφετηρίες αλλά και διαδρομές των ομιλητών, θα ήταν αρκετός λόγος για να παρακολουθήσει κανείς μια τέτοια βραδιά. Όταν όμως όλες αυτές οι σκέψεις και οι δημόσιοι προβληματισμοί κατορθώνουν να ενεργοποιήσουν και ένα ζωντανό διάλογο, όταν λειτουργούν ως γόνιμο σπέρμα για τη γέννηση ιδεών και την αναζήτηση συγκλίσεων, τότε το συγκεκριμένο βιβλίου και οι συγκεκριμένοι προβληματισμοί, έχουν ήδη πετύχει το στόχο τους από την αρχή.
Μια εξαιρετική βραδιά λοιπόν πριν από λίγες ημέρες στο Γαλλικό Ινστιτούτο για την παρουσίαση του νέου βιβλίου του Ευάγγελου Βενιζέλου "η Δημοκρατία μεταξύ συγκυρίας και Ιστορίας." Πέρα από την ίδια την παρουσίαση του έργου από τους διακεκριμένους εισηγητές, παρουσιάστηκαν εξαιρετικά ωφέλιμες και χρήσιμες σκέψεις για σειρά θεμάτων. Τελικά, μέσω της αφορμής που δίνει η αναθεώρηση του Συντάγματος, για την ίδια τη Δημοκρατία, την ιστορία των ιδεών και των δικαιωμάτων και άλλα πολλά. Θα χαρακτήριζα την εκδήλωση σπάνια, για την ποιότητα και την αισθητική της, αλλά και για το ίδιο το είδος της, αφού επρόκειτο στην ουσία για μια φιλοσοφική προσέγγιση, με έντονα επιστημονικά χαρακτηριστικά αλλά και μια διάλεξη περί Δημοκρατίας, από αυτές που μπορούσε να συναντήσει κανείς παλαιότερα σε κάποια παράδοση πχ του Αριστόβουλου Μάνεση ή άλλων Καθηγητών περιωπής.
Ξαναθαύμασα μάλιστα τον Καθηγητή μου στο Πανεπιστήμιο κ. Μανιτάκη, που όσο με είχε γοητεύσει στις παραδόσεις της Εμβάθυνσης Δημοσίου, δεν κατόρθωσε να το πετύχει εξίσου στο σύντομο πέρασμά του από την πολιτική, κάτι που έμμεσα έδειξε πως είχε προβληματίσει και τον ίδιο. Και γνώρισα ένα νεότερο Καθηγητή που προηγουμένως δεν γνώριζα και τον οποίο θα παρακολουθώ πλέον στενότερα, διότι με συνεπήρε. Τον κ. Α. Καραμπατζό της Νομικής Αθηνών. Ο κ. Χωμενίδης, απλώς στάθηκε στο ύψος των προσδοκιών και κράτησε ψηλά το ενδιαφέρον, ενώ ιδιαίτερη τιμή για όλους η παρουσία της νέας Προέδρου του ΣτΕ κας Σακελλαροπούλου, που εκτός από την εμβρίθεια της γνώσης, απέδειξε και ιδιαίτερη ευαισθησία, ανάγλυφη στη φωνή της όταν μνημόνευσε την προσφορά του αείμνηστου Καθηγητή Τσακυράκη.
Αυτά όμως τα οποία με παρακίνησαν να προβώ σε κάποιο σχόλιο, με την ελπίδα λίγο να συνεισφέρω στον εν γένει προβληματισμό, προέκυψαν από τα γραπτά και την ανάλυση του ίδιου του συγγραφέα, του Ε.Βενιζέλου. Όπως πάντα η ανάλυσή του καίρια, δείχνει βαθιά κατανόηση και των πιο λεπτών αποχρώσεων της συγκυρίας και ανιχνεύει την ουσία κάθε θέματος που καταπιάνεται με την άνεση του απόλυτου επαΐοντος. Συγκεκριμένα θα σταθώ σε δύο σημεία της εισήγησης. Πρώτα πρώτα στην ίδια την ουσία του τίτλου. Η Δημοκρατία μεταξύ της συγκυρίας και της Ιστορίας. Ή όπως χαριτολόγησε ο κ. Χωμενίδης, "ο Βενιζέλος μεταξύ των δύο αυτών εννοιών/μεγεθών". Βλέπουμε από την ίδια τη διατύπωση αλλά και την ανάλυση, πως μεταξύ συγκυρίας και Ιστορίας, υπάρχει ενδεχομένως, ίσως και συχνά, μια διάσταση (την οποία προσπαθεί να συγκρατήσει τελικά το Σύνταγμα, ως ενοποιητικό στοιχείο, ενός κοινού ιστορικού αφηγήματος και τελικά, ενός ιστορικού υποκειμένου-αφηγητή). Άλλη η στάση μας ως δρώντων ή αναλυτών αν έχουμε ως κριτήριο τη συγκυρία και άλλη αν συνδιαλεγόμαστε με την Ιστορία, της οποίας την επίγνωση αγωνιζόμαστε να διατηρούμε.
Ο αγώνας για μεγαλύτερη επίγνωση θα δώσει άλλη διάσταση στη συγκυρία και τελικά άλλη κατεύθυνση στην Ιστορία.
Και το ζητούμενο είναι: σε σχέση με τι; Τι είναι αυτό που διαφοροποιείται με το χρόνο, τελικά με τη ροή και απόφανση της Ιστορίας; Μα, η αλήθεια των πραγμάτων. Το "επωφελές" ή όχι μιας επιλογής, μιας απόφασης. Για τους δρώντες και τελικά για το ίδιο το σύνολο. Γιατί η ετυμηγορία της συγκυρίας και της Ιστορίας για το ίδιο θέμα, μπορεί να είναι ριζικά διαφορετική. Και στη Δημοκρατία, αυτό είναι θεμιτό, λογικό, όσο και λυμένο. Στη Δημοκρατία, για κάθε θέμα, η πλειοψηφία (σεβόμενη τα δικαιώματα των μειοψηφιών) έχει δίκιο. Δεν έχει σημασία, αν θα πει πως "η νύχτα είναι μέρα". Αν το πει, αναγκαστικά, έχει "δίκιο". Στον χρόνο, θα αποδειχθεί φυσικά πως η "νύχτα ήταν τελικά νύχτα" και θα έρθουν οι επιπτώσεις της συγκυριακής απόφασης. Η άποψη της Ιστορίας, με την ασφάλεια της απόστασης και της αντικειμενικής κρίσης, θα αλλάξει. Πλην όμως, στη συγκυρία της τότε απόφασης, το "δίκιο" ήταν εκείνο, ακόμα και αν ήταν "προφανώς παράλογο". Έτσι λοιπόν, στο επίπεδο της συγκυρίας, διατυπώνω την άποψη αφαιρετικά πως η Δημοκρατία εκδηλώνεται και προκύπτει ως ποσοτικό και όχι ποιοτικό μέγεθος.
Δεν αναφέρομαι εδώ σε εγγυήσεις και προϋποθέσεις, απλά παρατηρώ. Το αποτέλεσμα της λαϊκής ετυμηγορίας είναι αξίωμα "δίκιου" και αυτό συνιστά τη συγκυριακή Δημοκρατία. Σωρευμένες τέτοιες στιγμές κυριαρχίας και επιλογής, συνιστούν τη ροή της Ιστορίας και ανάλογα με τα αποτελέσματα επέρχονται και οι τελικές κρίσεις. Έτσι, πχ το αποτέλεσμα των εκλογών του 1920 με την καταψήφιση Βενιζέλου, συγκυριακά ήταν ένας θρίαμβος των αντιβενιζελικών και αποδεκτό ως τέτοιο από τη Δημοκρατία. Σήμερα, σχεδόν όλοι, παραδέχονται το ολέθριο της επιλογής που κατέληξε σε μια μεγάλη εθνική καταστροφή. Κάτι ανάλογο, όχι ως καταστροφή μα ως επιλογή και ρίσκο, θα μπορούσε να είναι στις μέρες μας το ψευδο-δημοψήφισμα του 2015. Συγκυριακή επιλογή, φαινομενικά τουλάχιστον δημοκρατική (παραβίασε σειρά κριτηρίων, αλλά πάντως ο λαός απεφάνθη), ακυρωθείσα άμεσα από τους εμπνευστές της και την προκύψασα βραχυπρόθεσμα κρίση.
Άρα λοιπόν, η συγκυρία και η Ιστορία σε σχέση με την ίδια την αλήθεια των πραγμάτων, αν αυτά έχουν όντως υπόσταση, μπορεί να έχουν διαφορετικές εκτιμήσεις. Όσο τα δύο τείνουν να ταυτίζονται, τόσο υψηλότερο τεκμαίρεται το επίπεδο της Δημοκρατίας. Της επίγνωσης, που τόνισε συχνά ο κ. Βενιζέλος. Χωρίς να μπορώ εδώ να επεκταθώ, μιλάμε για όλες εκείνες τις προϋποθέσεις-εγγυήσεις λειτουργίας της Δημοκρατίας και της κοινωνίας. Προϋποθέσεις που κατά το δυνατόν εξασφαλίζουν ενημερωμένη και διαπαιδαγωγημένη κοινωνία, που αποφασίζει με βάση το πραγματικό της συμφέρον, απαλλαγμένη (κατά δύναμιν και πάλι) από συναισθηματικές εξάρσεις και πλάνες του εκάστοτε λαϊκισμού. Η Παιδεία και πάλι ως πρώτο ζητούμενο, μαζί βέβαια με ένα επίπεδο ευμάρειας και κοινωνικής συναίνεσης που επιτρέπει ψύχραιμη θεώρηση των πραγμάτων και εκτίμηση του "συλλογικώς καλού".
Όλα τα ανωτέρω σχετίζονται με το δεύτερο σημείο της παρέμβασής μου. Ως μέγιστη πρόκληση, ο κ. Βενιζέλος, παρουσίασε την παρατήρηση πως πλέον παρουσιάζονται καθεστώτα στον κόσμο με αυταρχικό χαρακτήρα, τα οποία έχουν σημαντικά (ίσως και καλύτερα ενίοτε) αποτελέσματα σε θέματα πχ Ανάπτυξης. Έως τώρα, η Δημοκρατία δυτικού τύπου θεωρούνταν πρότυπο πολιτεύματος, εν πολλοίς και λόγω των αποτελεσμάτων της. Όταν πολιτεύματα άλλου τύπου, μπορούν και επιτυγχάνουν σπουδαίες επιδόσεις, τότε η Δημοκρατία κλονίζεται. Ιδίως όταν η επιδημία λαϊκιστικής ρητορείας σαρώνει (ακριβώς και λόγω της απειλής-πραγματικής ή φαντασιακής- των αναδυόμενων δυνάμεων). Το θέμα αυτό, χωρίς καν να αγγίζουμε την ιστορική διάγνωση της σχετικής μεταφοράς ισχύος από τη Δύση στην Ανατολή και τις συνέπειές της, είναι τεράστιο και εγείρει πλήθος σκέψεων και παρατηρήσεων που καθεμιά μπορεί να είναι αντικείμενο μελέτης.
Είδαμε παραπάνω ότι η Δημοκρατία συγκυριακά, αναλόγως και με το επίπεδο της εκάστοτε κοινωνίας (κρινόμενο συγκριτικά και ιστορικά), μπορεί να παράγει και ολέθρια αποτελέσματα. Ακόμα και καταστροφές. Όλες σχεδόν οι χρεοκοπίες της χώρας πχ έχουν προκύψει από δημοκρατικά καθεστώτα. Άρα, είναι πιθανόν οι Δημοκρατίες, να μην έχουν αξιωματικά καλύτερα αποτελέσματα σε κάποιους τομείς από άλλα καθεστώτα. Το θέμα είναι όμως αφενός να καθορίσουμε τα κριτήρια της αξιολόγησης και αφετέρου να δούμε τη συχνότητα. Αν δηλαδή συχνότερα παράγουν οφέλη ή ολέθρους και για ποιους; Για την πλειοψηφία; Για κάποια συγκεκριμένη ευνοημένη μειοψηφία; Και τελικά τι συνιστά "ωφέλιμο αποτέλεσμα"; Στις δυτικές κοινωνίες της εποχής του Διαφωτισμού και της Βιομηχανικής Επανάστασης, η απάντηση έχει καταστεί σχεδόν αυτονόητη. Όπως και η ταύτιση της έννοιας του συμφέροντος με το οικονομικό συμφέρον. Έτσι λοιπόν, θετικό αποτέλεσμα είναι το "αναπτυξιακό αποτέλεσμα". Η αύξηση του ΑΕΠ. Εξαντλείται όμως εκεί το όφελος τόσο της Δημοκρατίας, όσο και της ζωής γενικά; Είναι αυτός ο δείκτης αρκετός ως μέγεθος και έννοια, ώστε να αποδώσει την πραγματικότητα ενός τόσο πολύπλοκου φαινομένου όσο η κοινωνική πραγματικότητα; Η ίδια η ευτυχία του ανθρώπου;
Αν ναι, τότε αρχίζουν πράγματι τα προβλήματα, διότι είδαμε πως και άλλα καθεστώτα, που με αποφάσεις τύπου "λύνω τον γόρδιο δεσμό με μια σπαθιά", παρακάμπτουν πολυπλοκότητες και φέρουν αποτελέσματα μετρήσιμα. Αρκεί όμως αυτό; Τι γίνεται "από κάτω"; Ποια η κατάσταση σε επίπεδο δικαιωμάτων και απόλαυσής τους; Ποια η κοινωνική πραγματικότητα, το επίπεδο μόρφωσης και επίγνωσης, τελικά ευτυχίας; Γιατί και σε όλα αυτά (πρέπει να) κρίνεται ένα πολίτευμα. Στο κατά πόσο υποστηρίζει τους πολίτες του, να επιτυγχάνουν εκείνα τα οποία τους καθιστούν πληρέστερους και ευτυχέστερους. Δεν είναι νέοι οι προβληματισμοί αυτοί. Για το τι συμπεριλαμβάνεται πχ στον δείκτη του ΑΕΠ έχει προκύψει σχετικώς προβληματισμός διεθνώς. Και υπάρχουν και άλλοι δείκτες που προσπαθούν να ενσωματώσουν τέτοιες πιο αφηρημένες έννοιες που προσεγγίζουν το ιδεώδες της "ευτυχίας". Προς το παρόν όμως, δεν έχουν κλονίσει την πρωτοκαθεδρία και αξιωματική αποδοχή του ΑΕΠ ως απόλυτου δείκτη ανάπτυξης και προόδου.
Στην εποχή που διανύουμε, όλα αυτά θα τεθούν και πάλι επί τάπητος με ένταση. Η ανθρωπότητα φαίνεται να διανύει ακόμα μία κρίσιμη περίοδο ανανοηματοδότησης. Στο παρελθόν οι κεντρικές παραδοχές που κατέστησαν τελικά αυτονόητες, σε ώρες καμπής οδήγησαν σε συγκρούσεις και αιματοχυσίες. Οι οποίες μάλιστα, υπό το πρίσμα της εύλογης ανάλυσης της συγκυρίας, φάνταζαν έως και "λογικές". Η προσήλωση στην έννοια του "συμφέροντος" όπως ακόμα σήμερα έχει, οδηγεί σε παρόμοια συμπεράσματα. "Το κάναμε για την προάσπιση του εθνικού μας συμφέροντος. Κι ας είχε κόστος".
Η Ιστορία βέβαια είχε άλλη άποψη. Τα υλικά μέσα που σήμερα υπάρχουν θέτουν τα θέματα σε νέα βάση και απαιτούν εντονότερο προβληματισμό γιατί οι συνέπειες μπορεί να είναι ολέθριες. Κεντρική θέση έχουν οι έννοιες του "συμφέροντος", του "ανταγωνισμού", της "ανάπτυξης", ίσως τελικά της "ευτυχίας" και του "νοήματος". Ο αγώνας για μεγαλύτερη επίγνωση, δημοκρατική και γνωσιολογική, θα δώσει άλλη διάσταση στη συγκυρία και τελικά άλλη κατεύθυνση στην Ιστορία. Η ανανοηματοδότηση εννοιών όπως οι ανωτέρω είναι εξαιρετικά κρίσιμη, όχι μόνο για την ποιότητα της Δημοκρατίας, αλλά για την πορεία του ίδιου του Πολιτισμού μας.
*Αναδημοσίευση με την άδεια του συγγραφέα από το Capital.gr
H φωτογραφία που συνοδεύει το κείμενο είναι από την παρουσίαση του βιβλίου στις 20.12.2018 στο Γαλλικό Ινστιτούτο