Η Ελλάδα μετά. Πέρα από ένας πολύ εύστοχος τίτλος για τη σημερινή συζήτηση, είναι και η σύνοψη μιας δυσάρεστης πραγματικότητας. Του γεγονότος δηλαδή, ότι παραδεχόμαστε σήμερα πως το παρόν παραμένει τελματώδες και η μόνη σωτηρία είναι, τουλάχιστον, ο σχεδιασμός της επόμενης ημέρας.
Πριν μιλήσω όμως για την Ελλάδα μετά, θα μου επιτρέψετε να μιλήσω για την Ελλάδα του πριν στον τομέα της αγροτικής οικονομίας. Διαχρονικά η συζήτηση για την παραγωγική διαδικασία είναι αποπροσανατολισμένη, εστιάζεται στα επουσιώδη και τα επιμέρους, χωρίς να εισέρχεται στα σοβαρά και σημαντικά ζητήματα στρατηγικής. Η συζήτηση αυτή ποτέ δεν εντόπισε τις παθογένειες της οργάνωσης του κράτους και της οικονομίας, ή κι όταν τις εντόπισε, δεν έκανε απολύτως τίποτα για να τις εξαλείψει. Ακούμε από διάφορες πλευρές, αρκετά συχνά, ότι η αγροτική οικονομία της χώρας δεν είναι ανταγωνιστική.
Η χώρα ζει εδώ και χρόνια υπό το καθεστώς επιτροπείας.
Οφείλουμε να αναλύσουμε τους λόγους που διαχρονικά την έφεραν σ' αυτό το σημείο. Κατά την ταπεινή μου άποψη, τρεις είναι οι βασικοί λόγοι: Η έλλειψη αξιόπιστου θεσμικού πλαισίου, η πολιτική αναποτελεσματικότητα και η έλλειψη κοινωνικού κεφαλαίου.
Αναφορικά με την έλλειψη θεσμικού πλαισίου παρατηρείται αδυναμία να οικοδομηθούν θεσμοί με κύρος που θα θωρακίσουν την οικονομία, την παραγωγή και την κοινωνική δραστηριότητα. Η έλλειψη σοβαρού θεσμικού πλαισίου σε συνδυασμό με την ανυπαρξία ελεγκτικών μηχανισμών, οδήγησαν διαχρονικά σε νόθευση του ανταγωνισμού, και στρέβλωση της λειτουργίας της αγοράς. Πολλές φορές επίσης και οι θεσμικοί περιορισμοί δημιουργούν προβλήματα στη λειτουργία της αγοράς, καθώς δεν έχουν την ευελιξία ώστε να ακολουθούν τις ανάγκες της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η πρόσφατη ψήφιση από την ελληνική βουλή ενός ακόμα νόμου για τους Συνεταιρισμούς, την ίδια στιγμή που στις αναπτυγμένες χώρες όπου αρκετοί συνεταιρισμοί μεγαλουργούν, δεν υπάρχει ειδικός νόμος. Η πολιτική χειραγώγηση, η κομματικοποίηση και η έλλειψη διαφάνειας, οδήγησαν σε παρακμή τους Συνεταιρισμούς της χώρας μας, εξ’ αιτίας και των συνεταιριστικών νόμων. Κι εμείς ακόμα επιμένουμε να ψηφίζουμε τέτοιους νόμους, αντί να τους καταργήσουμε.
Δεύτερο ζήτημα είναι η πολιτική αναποτελεσματικότητα. Καμιά κυβέρνηση από τη μεταπολίτευση και μετά, παρά την πραγματική βούληση κάποιων κάποιων υπουργών Γεωργίας, δεν κατάφερε να σχεδιάσει, να συγκροτήσει και να υλοποιήσει ένα εθνικό σχέδιο για την αγροτική παραγωγή, που να προσανατολίζεται στην πραγματική οικονομία και να αξιοποιεί τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της ελληνικής γεωργίας. Να ενισχύει την παραγωγική διαδικασία και να εξασφαλίζει ένα σοβαρό πλεονέκτημα για τα ελληνικά προϊόντα στο διεθνή ανταγωνισμό. Σε μια μικρή χώρα με κατακερματισμένο κλήρο, όπου η μέση ιδιοκτησία δεν ξεπερνά τα 50 στρέμματα απέτυχαν οι όποιες προσπάθειες πολιτικής γης, οι οποίες υλοποιήθηκαν με βάση κομματικά ή πελατειακά κριτήρια και με παντελή έλλειψη συγκεκριμένου στόχου.
Αντίστοιχη πολιτική αναποτελεσματικοτητα εμφανίζεται διαχρονικά και στον τομέα της αξιοποίησης των κοινοτικών κονδυλίων. Από την εποχή των Μεσογειακών Ολοκληρωμένων προγραμμάτων, κατασπαταλήθηκαν εθνικοί και κοινοτικοί πόροι, χωρίς να δημιουργηθεί η παραμικρή υποδομή για θωράκιση της αγροτικής παραγωγής, ενώ η ποιότητα και η ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων δεν βελτιώθηκε σχεδόν καθόλου, με το συνολικό παραγόμενο εισόδημα και την αποδοτικότητα των εκμεταλλεύσεων, να παραμένουν - ακόμα και σήμερα - στα επίπεδα εκείνης της εποχής. Ένα άλλο χαρκακτηριστικό παράδειγμα αναποτελεσματικότητας είναι ότι ακόμα και σήμερα, η απορρόφηση των κοινοτικών κονδυλίων, δεν ξεπερνά το 50%.
Η κομματοκρατία δεν μπορεί πια να υποδεικνύει τις πολιτικές της χώρας.
Τόσο η έλλειψη θεσμικού πλαισίου, όσο και η αναποτελεσματικότητα της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας να θωρακίσει θεσμικά την οικονομία, αλλά και να σχεδιάσει το μέλλον της αγροτικής παραγωγής δίνοντας όραμα στον αγροτικό κόσμο της χώρας, οδήγησε τους αγρότες στο να μάθουν να ζουν απ’ τις επιδοτήσεις, χωρίς να ενδιαφέρονται πραγματικά για την ποιότητα και την εμπορευσιμότητα των προϊόντων τους. Έτσι συντελείται ιστορικά και η έλλειψη κοινωνικού κεφαλαίου που σημαίνει έλλειψη συνεργασίας και συνεργατικής κουλτούρας, η οποία δεν εμπεδώθηκε στο αγροτικό δυναμικό, με αποτέλεσμα οι περισσότερες συνεταιριστικές προσπάθειες να αποτύχουν αμαυρώνοντας την έννοια και το περιεχόμενο του όρου «Συνεργατισμός» στην Ελλάδα. Εξέχοντα ρόλο σ’ αυτή τη δυσμενή διαδικασία είχε και η παντελής απουσία εκπαίδευσης, σοβαρής και στοχευμένης και η σύνδεση της με την παραγωγική διαδικασία.
Γιατί συνέβησαν όμως όλα αυτά; Ο βασικότερος λόγος ήταν ότι η χώρα λειτουργούσε χρόνια υπό το κράτος της δημαγωγίας. Οποιαδήποτε απόπειρα εξορθολογισμού, προσέκρουε σ' αυτόν τον τοίχο. Κι αυτό δεν οφείλεται μόνο στη λειτουργία του κράτους, αλλά και των ίδιων των πολιτών που είδαν την ευκαιρία για εύκολο και γρήγορο πλουτισμό.
Οι διαπιστώσεις πάντα οδηγούν στην αυτογνωσία - Στη χώρα μας ίσως όχι, τις περισσότερες φορές παραμένουν διαπιστώσεις.
Η χώρα ζει εδώ και χρόνια υπό το καθεστώς επιτροπείας. Στην πραγματικότητα, καλείται να εφαρμόσει ένα σχέδιο που καταστρώθηκε για εκείνη, χωρίς τη συμμετοχή της. Και το σημαντικότερο είναι ότι ενώ έφτασε στο χείλος του γκρεμού ακόμα και σήμερα, στους καιρούς των μνημονίων, αρνείται πεισματικά να συστρατεύσει τις δυνάμεις της και να εκπονήσει ένα αναπτυξιακό σχέδιο προσαρμοσμένο στις δυνατότητες και τις ιδιαιτερότητες της.
Ένα σχέδιο που να μπορεί να αναδιαρθρώσει το παραγωγικό μοντέλο, να το προσαρμόσει στις συνθήκες και τη δυναμική που διαμορφώνει η οικονομική πραγματικότητα. Να μελετήσει να εφαρμόσει και να προσαρμόσει στα δεδομένα της χώρας μας καλές πρακτικές των χωρών της Ευρώπης ή του κόσμου που έχουν ήδη δώσει ορατά αποτελέσματα ανάπτυξης. Να επαναχαράξει τους τομείς πολιτικής και διοικητικής λειτουργίας των Υπουργείων. Η δημιουργία μόνιμων φορέων πολιτικής, όπως η εγκατάσταση ενός μόνιμου Γενικού Γραμματέα Αγροτικής Ανάπτυξης, θα αποτελεί το θεσμικό αντίβαρο της συνεχούς εναλλαγής υπουργών και θα εξασφαλίζει την συνέχεια των πολιτικών του Υπουργείου, ανεξαρτήτως κυβερνητικής αλλαγής. Η κομματοκρατία δεν μπορεί πια να υποδεικνύει τις πολιτικές της χώρας.
Αιτία της κακοδαιμονία της χώρας, υπήρξε διαχρονικά η δημαγωγία.
Αναφορικά με τον τομέα του ανταγωνισμού και των ίσων ευκαιριών στην αγορά, είναι θεμελιώδες ένα σωστό θεσμικό πλαίσιο στις αγορές τροφίμων και αγροτικών εισροών. Είναι γνωστό ότι οι ανύπαρκτοι έλεγχοι και η ολιγωρία του κρατικού μηχανισμού, ελληνοποιεί ακόμα και σήμερα προϊόντα αγνώστου ποιότητας και προέλευσης, διαλύοντας την αγροτική παραγωγή.
Το πολιτικό σύστημα πρέπει επίσης να βελτιώσει τους όρους της δικής του λειτουργίας. Την αποτελεσματικότητα του και τον βασικό του ρόλο που είναι η δημιουργία συνθηκών διαφάνειας, αξιοκρατίας και ισονομίας. Και επιτέλους να επικεντρωθεί στην εκπόνηση ενός αναπτυξιακού σχεδίου ενιαίου, καθολικού και προσαρμοσμένου στα πραγματικά δεδομένα της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας. Τα προβλήματα του αγροτικού τομέα, είναι παρεμφερή με τα προβλήματα του συνόλου της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας της χώρας. Οι παθογένειες που ταλανίζουν τον πρωτογενή τομέα, είναι οι ίδιες που κρατούν την οικονομία δέσμια των ιδεοληπτικών εμμονών και του πελατειακού συστήματος. Το πολιτικό σύστημα οφείλει πια να συγκροτήσει ένα εθνικό σχέδιο που θα εξασφαλίζει τη θέση της χώρας σ' ένα περιβάλλον που αλλάζει δομικά, λόγω των διεθνών ανακατατάξεων αλλά και τις βίαιης εισαγωγής της νέας τεχνολογίας.
Χρειάζεται επίσης αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου. Κι αυτό απαιτεί συγκεκριμένα βήματα που πρέπει να γίνουν. Και πρέπει να γίνουν γρήγορα. Το σημαντικότερο είναι να δημιουργηθούν οι όροι της συγκρότησης ενός κοινωνικού κεφαλαίου, που θα προκύψει από τη συνεργασία των παραγωγικών δυνάμεων και θα συνδέει την παραγωγή διαδικασία με την εκπαίδευση και με τις πραγματικές ανάγκες της αγοράς.
Η έλλειψη οργάνωσης, η αποσπασματική λογική, οι καταστροφικές συνέπειες της λειτουργίας του πελατειακού κράτους, η θεσμική ένδεια έχουν καταστρέψει ένα μεγάλο κομμάτι της παραγωγικής βάσης της χώρας και απειλούν δυστυχώς ακόμα και σήμερα, ότι βιώσιμο και υγιές έχει απομείνει.
Από την ανάλυση των όρων, προκύπτει ότι κοινός παρονομαστής για την κακοδαιμονία της χώρας, υπήρξε διαχρονικά η δημαγωγία. Ένα φαινόμενο που αναπτύχθηκε στην εποχή της πλαστής ευημερίας και δυστυχώς γιγαντώθηκε στην περίοδο της κρίσης.
Η δημαγωγία δεν είναι ένας εύκολος αντίπαλος. Δυστυχώς έχει ριζώσει στη σκέψη μεγάλων τμημάτων της ελληνικής κοινωνίας και εξακολουθεί - ακόμα και σήμερα - να αποτελεί πλειοψηφικό ρεύμα. Η αντιμετώπιση της χρειάζεται συστηματική προσπάθεια, σχέδιο και επιμονή, αλλά κυρίως χρειάζεται το προσωπικό μας παράδειγμα, σε κάθε πτυχή της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής μας δραστηριότητας. Αν δεν αντιτάξουμε τον ορθολογισμό, αν δεν εμπιστευτούμε τις υγιείς δυνάμεις της οικονομικής, της πολιτικής και της κοινωνικής μας πραγματικότητας, τότε θα την βρίσκουμε μπροστά μας, ξανά και ξανά, με ολοένα και πιο καταστροφικά αποτελέσματα.
Το ερώτημα αν είμαστε κοντά στην εθνική αναγέννηση, ή στην εθνική καταστροφή, απαντιέται εύκολα: Είμαστε κοντά στην εθνική καταστροφή. Ο επιχειρηματικός κόσμος της χώρας βιώνει από το 2015 και μετά για δεύτερη φορά μέσα στην κρίση τις επιπτώσεις αυτής της καταστροφής. Η κατάσταση αυτή είναι αναστρέψιμη, μόνο και εφ’ όσον επικρατήσουν συνθήκες σταθερότητας, πολιτικής και οικονομικής, που θα επιτρέψουν την προσέλκυση επενδύσεων, ξένων και εγχώριων και θα δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για την επέκταση της μεταποίησης του εξαγωγικού προσανατολισμού της χώρας. Όλα αυτά όμως μπορούν να συμβούν με την προϋπόθεση να επανακτήσουμε την εμπιστοσύνη μας στις υγιείς δυνάμεις της κοινωνίας και της οικονομίας οι οποίες θα υλοποιήσουν ένα στρατηγικό σχέδιο που θα εγγυάται το μέλλον.
Η οικονομική συγκυρία δεν είναι καθόλου θετική. Η πολιτική συγκυρία επίσης. Νομίζω είναι πλέον κοινός τόπος σε όλους μας, ότι οι σοβαροί αναλυτές, πολλοί εκ των οποίων βρίσκονται μαζί μας αυτό το διήμερο. γνωρίζουν και προτείνουν τι πρέπει να γίνει για την επόμενη ημέρα. Το ζήτημα είναι με ποιόν τρόπο - πρακτικά - θα γίνουν οι αλλαγές και κυρίως ποιος ή ποιοι θα αναλάβουν να τις υλοποιήσουν.
* Ομιλία Θανάση Βακάλη στο συνέδριο του Κύκλου Ιδεών, Η Ελλάδα Μετά, στον Κύκλο 4: «Η επανάσταση του αυτονόητου-Πεδία ανάπτυξης»
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: Carel Fabritius (1622 –1654) The Goldfinch
Η Ελλάδα Μετά | Κύκλος 4: Η επανάσταση του αυτονόητου – Πεδία ανάπτυξης from Evangelos Venizelos on Vimeo.