Ένα «άλλο» κράτος. Αλλά τί είδους θέλουμε να είναι αυτό το άλλο κράτος για την Ελλάδα «μετά»; Η δική μου απάντηση, η απάντηση την οποία ενστερνίζομαι και θα προσπαθήσω να υπερασπιστώ, με λίγα από τα άπειρα παραδείγματα, είναι ότι το ζητούμενο πρέπει να είναι ένα «ανοικτό» κράτος. Ανοικτό όμως ως προς τί:
Το ζητούμενο πρέπει να είναι ένα «ανοικτό» κράτος.
Πρώτον, ανοικτό ως προς τα υπόλοιπα κράτη του κόσμου. Κατ' αρχάς ανοικτό ως προς τα υπόλοιπα κράτη της Ευρώπης, ιδίως δε της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και απέναντι στην Ένωση καθεαυτήν. Σήμερα, δυστυχώς, κάτι που μέχρι πρότινος θεωρούσαμε αυτονόητο και αναμφισβήτητο, η ένταξη δηλαδή της Ελλάδας στον πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αμφισβητείται από την επίσημη πολιτική εκπροσώπηση της χώρας. Αμφισβητείται και προεχόντως από τους κυβερνήτες της χώρας, τόσο ρητορικά όσο και έμπρακτα. Αμφισβητείται, όμως, δυστυχώς και λυπηρώς, και από ένα σημαντικό ποσοστό των συμπολιτών μας.
Σήμερα η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σ’ ένα σταυροδρόμι, λόγω του Brexit, του κινδύνου της τρομοκρατίας αλλά και της εν μέρει μόνον παρελθούσας δημοσιονομικής κρίσης. Η τελευταία απέδειξε με τον πιο αναντίρρητο τρόπο ότι η νομισματική ενοποίηση δεν είναι αρκετή αλλά απαιτούνται τολμηρά βήματα οικονομικής ενοποίησης. Αρκετά τέτοια έγιναν την τελευταία πενταετία, όσα όμως απομένουν πρέπει οπωσδήποτε να συνοδεύονται και από θεσμούς πολιτικής ενοποίησης και δημοκρατικού ελέγχου. Ενώπιον πάντως των πολλαπλών επιλογών που ανοίγονται μπροστά της, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν αποκλείεται αύριο να είναι τελείως διαφορετική από αυτή που σήμερα γνωρίζουμε. Οι συζητήσεις για την Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων, ή των ομόκεντρων κύκλων ή της ευέλικτης εξέλιξης, συνεχίζονται με αμείωτη ένταση. Όποιο και αν είναι το σχήμα της, είναι σίγουρο ότι θα είναι ο πυλώνας της ειρήνης και της ευημερίας. Αν μας ενδιαφέρουν τα δύο αυτά αγαθά, και αν θέλουμε να διατηρήσουμε, έστω και στο ελάχιστο το βιοτικό μας επίπεδο, πρέπει να δουλέψουμε οργανωμένα και σκληρά ώστε να παραμείνουμε κομμάτι του σκληρού της πυρήνα.
Σε αντίθετη περίπτωση, κινδυνεύουμε να υποστούμε οπισθοχώρηση, ακόμη μεγαλύτερη οικονομικά, ακόμη εντονότερη θεσμικά από αυτή που η Κυβέρνηση επιδιώκει ήδη. Τα κεκτημένα μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την Ευρώπη και την Ένωση. Άρα, λοιπόν, ανοικτό κράτος, κατ' αρχάς σημαίνει ανοικτό προς τον διεθνή και ειδικότερα τον ευρωπαϊκό και ευρωενωσιακό χώρο και ένταξη της Ελλάδας σε ό,τι διαμορφωθεί ως σκληρός πυρήνας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης.
Δεύτερον, το κράτος πρέπει να είναι ανοικτό προς τους ίδιους τους πολίτες. Αυτό σημαίνει ελεύθερη πρόσβαση στις πληροφοριακές δεξαμενές και στα δημόσια αξιώματα. Προϋποτίθεται η άρνηση της κομματοκρατίας, του νεποτισμού, της οικογενειοκρατίας. Φαινόμενα που είχαν αρχίσει να υποχωρούν αισθητά, αλλά την τελευταία διετία σαν λερναία ύδρα ξαναγιγαντώνονται μπροστά μας.
Το ανοικτό πολιτικά κράτος προϋποθέτει επίσης κι ένα ανοικτό πολιτικό σύστημα, εκ των ων ουκ άνευ συστατικό του οποίου είναι και τα δημοκρατικά, προς τα μέσω και προς τα έξω, και, γιατί όχι ανοικτά κόμματα, για τα οποία έχει γράψει και ο Υπουργός αλλά και δάσκαλός μου, Ευάγγελος Βενιζέλος. Παράλληλα, σημαίνει -και σ’ αυτό θα συμφωνήσω με τον καθ. Κοντιάδη- κι ένα άλλο εκλογικό σύστημα, το οποίο δε θα επιτρέπει την –αν μου επιτρέπετε να δανειστώ τον όρο από το εμπορικό δίκαιο, μια και είμαι δίπλα στον συνάδελφο, καθ. Τέλλη, δεν θα επιτρέπει την «κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης» των ήδη υφιστάμενων κυβερνητικών κομμάτων και κομματικών σχηματισμών και βουλευτών, με αποτέλεσμα τη μονοπώληση του δημόσιου βίου. Το ανοικτό πολιτικό σύστημα ανταποκρίνεται στο αίτημα για ανθρώπινους πόρους, νέους, όχι μόνον αλλά και ηλικιακά, ανθρώπους και βεβαίως καινοτόμες ιδέες. Κι εδώ φυσικά μόνον να συμφωνήσω μπορώ με τον καθ κ Αλιβιζάτο που μας θύμισε ότι οι Έλληνες πολίτες μετανάστες στο εξωτερικό στερούνται εν τοις πράγμασι του πολιτικού δικαιώματος της ψήφου.
Η «ανοικτότητα», ως πολιτικό πρόταγμα, είναι ο άξονας που διαπερνάει την Ελλάδα «μετά»
Αλλά και κάτι άλλο, κι εδώ θα διαφωνήσω μάλλον με τους περισσότερους στο πάνελ: θεωρώ ότι εκλογικευμένοι θεσμοί συμμετοχικής δημοκρατίας αποτελούν στοιχείο ενός εύρωστου κοινοβουλευτισμού. Με την προϋπόθεση ότι θα είναι δικαιοκρατικά ελεγχόμενοι εκ των προτέρων ως προς τη συνταγματικότητα της εφαρμογής τους πρέπει να εισαχθούν όταν και όποτε συντελεστεί συνταγματική αναθεώρηση. Θεσμοί, βέβαια, λειτουργικότεροι από το «κολοβό» δημοψήφισμα που ήδη προβλέπεται στο άρθρο 44 παρ 2 του Συντάγματός μας. Το χαρακτηρίζω έτσι καθώς αποτελεί εργαλείο στα χέρια της κυβερνητικής πλειοψηφίας. Θεσμοί που να είναι σχεδιασμένοι έτσι ώστε να μην επιτρέπουν δημοψηφίσματα, όπως το πολλαπλώς αντισυνταγματικό και εντέλει παράλογο δημοψήφισμα του 2015, ένα plebiscite χειρίστου είδους. βεβαίως και με το συνταγματικό έλεγχο της χρήσης αυτών των θεσμών.
Τρίτον, ανοικτό και φιλικό οφείλει να είναι ένα ευνομούμενο κράτος όχι μόνον απέναντι στους πολίτες του, αλλά και όλους τους κατοίκους, τους μετανάστες, τους πρόσφυγες. Ανοικτό κράτος δεν σημαίνει βέβαια αρρύθμιστο ή απροστάτευτο κράτος, δεν σημαίνει αναρχία και να μην γνωρίζει κανείς τον ακριβή αριθμό των μεταναστών που διαμένουν σε αυτό. Ούτε σημαίνει έκνομες εκβιαστικές πράξεις στο όνομα των μεταναστών που ουδόλως όμως υπηρετούν τα συμφέροντά τους. Αντίθετα σημαίνει πολιτικές, ενεργητικές πολιτικές ένταξης, όχι αφομοίωσης, ένταξης στον ευρωπαϊκό συνταγματικό πολιτισμό και στις αξίες της ανοικτής κοινωνίας, της φιλελεύθερης συνταγματικής δημοκρατίας την οποία ακόμη ευτυχώς έχουμε και δε θέλουμε να χάσουμε.
Τέταρτο παράδειγμα, ανοικτό κράτος σε αρμονία με μια ανοικτή κοινωνία, σημαίνει ένα κράτος φιλικό και προς τους «Άλλους», τους διαφορετικούς, ένα κράτος που περιφρουρεί την ίση ελευθερία όλων, που δεν προβαίνει και σε επιτρέπει αρνητικές διακρίσεις και άνιση μεταχείριση. Που περιφρουρεί την ίση απόλαυση των δικαιωμάτων για όλους Είτε πρόκειται για «ετερόθρησκους» ή «ετερόδοξους», αυτές οι περίεργες λέξεις δεν υπάρχουν στις περισσότερες γλώσσες καθώς οι Πολιτείες στις οποίες μιλώνται δεν ενστερνίζονται συστημικά μία πίστη ως την μία και «κανονική», έτσι ώστε να υπάρχει ακόμη και ομώνυμη Ειδική Γραμματεία στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων. Είτε πρόκειται για «αλλογενείς» ή αλλοεθνείς, ή μειονοτικούς, γλωσσικά ή εθνοτικά ή ως προς την έμφυλη ή την ερωτική τους ταυτότητα. Ο φόβος αν όχι το μίσος προς τον «Άλλο» σε ένα ανοικτό κράτος αντιμετωπίζεται μέσα από την εκπαίδευση, τη νομοθεσία, την τηλεόραση. Άρα λοιπόν, το ανοικτό κράτος απέναντι στους πολίτες σημαίνει ακριβώς αποκλεισμό των αποκλεισμών.
Και για να κλείσω και με κάτι που μας πονάει πολύ όσους είμαστε στον χώρο αυτό: εκπαίδευση. Ανοικτή εκπαίδευση, ανοικτά σχολεία, ανοικτά Πανεπιστήμια. Κατ' αρχάς ως προς την κυριολεξία, που ακόμη και αυτό δυστυχώς τίθεται υπό αμφισβήτηση. Αλλά και πέραν αυτού: ανοικτότητα δεν σημαίνει βέβαια ασυδοσία. Και στο σημείο αυτό δυστυχώς έχουμε να αντιμετωπίσουμε τις προσπάθειες πισωγυρίσματος εκ μέρους της Κυβέρνησης, με την αποκατάσταση ενός δήθεν πανεπιστημιακού ασύλου, μιας ασυλίας των έκνομων και παράνομων πράξεων και όχι βέβαια των ιδεών, που είναι το ζητούμενο. Ανοικτή εκπαίδευση αντίθετα σημαίνει άνοιγμα στη γνώση, την καινοτομία, τη σκέψη, ανοικτά μυαλά και φρέσκες ιδέες.
Πανεπιστήμια ανοικτά και σε σύγχρονες μορφές διοίκησης, με νέα προγράμματα σπουδών, που να ανταποκρίνονται στην νέα γνώση και τεχνολογία, στην καινοτομία και τη διεπιστημονική προσέγγιση των φαινομένων, αλλά και στις σύγχρονες ανάγκες της οικονομίας και της κοινωνίας, δομημένα με τρόπο ευέλικτο και διαφορετικό από τα κλασικά προγράμματα σπουδών της μίας και μοναδικής επιστήμης. Ακόμη και με προγράμματα σπουδών ξενόγλωσσα ή/και με δίδακτρα, αρκεί να τηρούνται οι όροι της ποιότητας, της αξιολόγησης, των μαθημάτων, των διδασκόντων, των διδασκομένων, των βιβλίων, της διοίκησής τους.
Και βεβαίως αυτό το ανοικτό Πανεπιστήμιο, ως επιστέγασμα ενός ανοικτού σχολείου που προωθεί τη δημιουργικότητα και την αυτόνομη σκέψη, όχι την παπαγαλία και την καταπίεση κάθε αμφισβήτησης, με βιβλία ή και άλλα διδακτικά μέσα στην αιχμή της τεχνολογίας, με έναν υπολογιστή για κάθε μαθητή και διαρκώς αξιολογούμενα εγχειρίδια. Βλέπουμε πώς είναι τα σχολεία σε άλλες χώρες, σχολεία τα οποία πραγματικά προσκαλούν και ελκύουν τους μαθητές αντί να τους διώχνουν όπως τα ελληνικά. Και βέβαια σχολεία κατά το δυνατό δημόσια και ταυτόχρονα όμως ποιοτικά, μέσα από τη δίκαιη κατανομή του οικονομικού βάρους.
Δε θα πω, τέλος, για το άνοιγμα στην οικονομία, γιατί ο κ. Κώστας Μποτόπουλος νομίζω ότι εξάντλησε το θέμα. Όλα αυτά όμως, η «ανοικτότητα», ως πολιτικό πρόταγμα, είναι ο άξονας που διαπερνάει, που πρέπει να διαπερνάει, της Ελλάδα «μετά». Σας ευχαριστώ πολύ.
* Ομιλία Λίνας Παπαδοπούλου στο Συνέδριο του Κύκλου Ιδεών, Η Ελλάδα Μετά, στον Κύκλο 3: Ένα άλλο κράτος είναι εφικτό – Οι θεσμικές προϋποθέσεις
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Arthur Dove (1880–1946), Clouds and Water
Η Ελλάδα Μετά | Κύκλος 3: Ένα άλλο κράτος είναι εφικτό – Οι θεσμικές προϋποθέσεις from Evangelos Venizelos on Vimeo.