Η σημερινή συγκυρία φέρνει τον πολιτισμό και κύρια τις παραστατικές τέχνες σε οριακό σημείο. Οι αυτονόητες πρόνοιες για την προστασία συντελεστών και θεατών από την πανδημία περιορίζουν τις παραγωγές και η καλλιτεχνική δημιουργία δεν συναντά το μεγάλο κοινό της. Οι περιορισμένοι οικονομικοί πόροι και η αναμενόμενη πίεση για επιδοματική αντιμετώπιση της δυσχερούς κατάστασης (που δεν μπορεί φυσικά να διαρκέσει για πάντα) γεννούν ανασφάλεια και φόβο. Και μαζί και ένα ξαφνικό σκηνικό παράνοιας. Οι άνθρωποι του πολιτισμού, οι δημιουργοί, βρέθηκαν σε μια δυσχερή θέση με παραγωγές και σχέδια να ακυρώνονται.

Η δυσκολία ξυπνά την έμπνευση. Ο φόβος και η αβεβαιότητα που φέρνει η πανδημία μπορούν να δώσουν στους ανθρώπους του πολιτισμού την ώθηση μιας νέας δημιουργικότητας. Αυτοί θα βρουν τις φόρμες, αυτοί θα φτιάξουν την νέα συνθήκη που θα αποκαταστήσει τη σχέση με το κοινό. Τον θεατή του σήμερα αλλά και του αύριο.

Ο Ισπανός ακαδημαϊκός, συγγραφέας και στοχαστής Antonio Muñoz Molina σε μια προσπάθεια να εξηγήσει και να αποκρυπτογραφήσει την καλλιτεχνική δημιουργία εκμυστηρεύθηκε κάποτε ότι τα υλικά της δημιουργίας, και στην περίπτωσή του της συγγραφής, είναι ο φόβος και η παράνοια της καθημερινότητας. Και η πρόσφατα βραβευμένη με το εθνικό βραβείο γραμμάτων της Ισπανίας και διακεκριμένη δημοσιογράφος της El Pais Rosa Montero δήλωσε θαρραλέα «δημιουργώ, γράφω για να μην πεθάνω από το φόβο». Μήπως ο φόβος για το αύριο που προκάλεσε η πανδημία είναι η μαγιά μιας νέας δημιουργικότητας;

Το κράτος δεν μπορεί να υποκαταστήσει τους δημιουργούς στην διαδικασία αυτή, είναι σαφές. Η ελευθερία της τέχνης κατοχυρώνεται στο άρθρο 16 παρ. 1 του Συντάγματός μας. Αντίστοιχη διάταξη περιλαμβάνεται και στα περισσότερα ευρωπαϊκά συντάγματα (άρθρο 5 παρ. 3 του γερμανικού συντάγματος, 33 του ιταλικού συντάγματος, 20 του ισπανικού συντάγματος,  42 του πορτογαλικού συντάγματος). Η ρυθμιστική παρέμβαση του κράτους πρέπει να έχει την έννοια της δημιουργίας των κανονιστικών και ουσιαστικών προϋποθέσεων για την ανάπτυξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας αλλά και την πρόσβαση του κοινού στα έργα της.

Μήπως ο φόβος για το αύριο που προκάλεσε η πανδημία είναι η μαγιά μιας νέας δημιουργικότητας;

Περαιτέρω ωστόσο η διάταξη εισάγει και την υποχρέωση του κράτους για την «ανάπτυξη και προαγωγή της τέχνης». Το πλαίσιο αυτό, ανεξάρτητα της συζήτησης για το ενδεχόμενο η υποχρέωση αυτή να συνδέεται και με την δυνατότητα παροχής έννομης προστασίας στους φορείς του δικαιώματος ( που αμφισβητείται ισχυρώς) έχει δυναμικά χαρακτηριστικά που υποχρεώνουν το κράτος να προσαρμόζει την δράση του στις εκάστοτε περιστάσεις προκειμένου η συνταγματική απαίτηση για συνεχή ανάπτυξη και προαγωγή της τέχνης να καθίσταται λυσιτελής. Και πάντως σε κάθε περίπτωση είναι σαφές ότι ο ρόλος του κράτους είναι να δημιουργεί το πλαίσιο και όχι να κατευθύνει την δημιουργία.

Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι το Υπουργείο Πολιτισμού είναι το Υπουργείο με τον μεγαλύτερο ίσως αριθμό εποπτευομένων φορέων που εδρεύουν σε όλη την επικράτεια, που έχουν ιδρυθεί και λειτουργούν με διάφορες νομικές μορφές και με νομοθετήματα τα οποία σε κάποιες περιπτώσεις εισήχθησαν πολλές δεκαετίες πριν (με αποτέλεσμα να απηχούν απόψεις και δεδομένα μιας κοινωνικής πραγματικότητας ξεπερασμένης) και τα οποία διοικούνται από πολυμελή διοικητικά συμβούλια διαφόρων συνθέσεων ( συχνά και με την συμμετοχή εκπροσώπων τοπικών φορέων και ΝΠΔΔ). Η διάρθρωση αυτή καθιστά σύνηθες το φαινόμενο ο προγραμματισμός και η διαχείριση των προϋπολογισμών των φορέων αυτών να γίνεται με κριτήρια τοπικής λογικής και περιορισμένης συμβολής σε ένα εθνικό σχέδιο ανάπτυξης και προαγωγής της τέχνης με την ευρεία έννοια αυτής.

Ίσως είναι η στιγμή για μια γενναία αναδιάρθρωση της δομής αυτής που θα εκσυγχρονίσει συνολικά τη νομική και ουσιαστική λειτουργία τους, θα υπερβεί τις τοπικές λογικές, τις ενδεχόμενες αδράνειες και τις αλληλοσυγκρουόμενες στοχεύσεις και θα υπηρετήσει ένα εθνικό σχέδιο. Με ένα τέτοιο σχέδιο θα είναι δυνατή η καλύτερη διαχείριση των περιορισμένων οικονομικών πόρων του κράτους αλλά και την ιδιωτική πρωτοβουλία που στην Ελλάδα έχει να επιδείξει θαυμαστά επιτεύγματα, ώστε οι άνθρωποι του πολιτισμού να διοχετεύσουν την έμπνευση και την δημιουργικότητά τους, να χρησιμοποιηθούν χώροι, οργανωτικές δομές και υποδομές με μία ενιαία λογική και τελικά το κοινό, ο αποδέκτης της καλλιτεχνικής δημιουργίας να προσέλθει με ενδιαφέρον και ασφάλεια. Και η κεντρική διοικητική δομή του πολιτισμού να μην έχει τα χαρακτηριστικά μιας πανελλήνιας αρχαιολογικής υπηρεσίας αλλά τον επιτελικό χαρακτήρα μιας εθνικής πολιτικής ανάδειξης και ενθάρρυνσης της καλλιτεχνικής δημιουργίας σε όλα τα επίπεδα.

Στην Ισπανία για παράδειγμα, το Υπουργείο Πολιτισμού έχει από χρόνια δημιουργήσει δομές συντονισμού των εποπτευόμενων φορέων του. Το INAEM ( Istituto Nacional de Artes Escenicas y de la Musica -  Εθνικό Ινστιτούτο Παραστατικών Τεχνών και Μουσικής) διασφαλίζει ότι το εθνικό σχέδιο για τον πολιτισμό στους τομείς ευθύνης του υλοποιείται από όλους τους φορείς, τόσο σε κεντρικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο, και τα οικονομικά και τεχνικά μέσα τους χρησιμοποιούνται αποτελεσματικά.

Η έντονη παρουσία παραδοσιακά της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα στην προαγωγή της καλλιτεχνικής δημιουργίας μπορεί με επιτυχία να φέρει εις πέρας έναν κύκλο δραστηριότητας με τοπικά χαρακτηριστικά. Ένα εθνικό σχέδιο για τον πολιτισμό θα είχε την δυνατότητα να συνδυάσει τις δράσεις αυτές έτσι ώστε αφενός να αποφευχθούν αλληλοεπικαλύψεις στους σχεδιασμούς και αφετέρου να επιτευχθούν οικονομίες κλίμακος. Η διάθεση συνεργασίας πρέπει να έχει και μια θεσμική διάσταση.

Τα νέα δεδομένα μήπως ωστόσο περιορίζουν αναγκαστικά τις δημιουργικές διεξόδους;

Υπήρξαν παραστάσεις και θεάματα που παρακολούθησα με εντυπωσιακό πλούτο και προβολή που όμως δεν τα κατάφεραν. Ο μυστικός δίαυλος που αναπτύσσει η δημιουργία με τον θεατή της δεν περνάει υποχρεωτικά από την υπερβολή. Τα μέσα σήμερα λιγοστεύουν όχι η έμπνευση.

Η δημιουργικότητα που γεννά η κρίση είναι μια πρόκληση. Στο New Deal του προέδρου Roosevelt το σχέδιο για την τέχνη (WPA Federal Art Project) έδωσε ώθηση σε μεγάλους ζωγράφους όπως ο Pollock, ο Rothko και ο Gorky και διαμόρφωσε εν πολλοίς το καλλιτεχνικό προφίλ μιας ολόκληρης γενιάς.

Ίσως η συγκυρία της πανδημίας και το σοκ που επέφερε να περάσει τον πολιτισμό, «τη βαριά μας βιομηχανία» κατά τη Μελίνα Μερκούρη, σε μια νέα δυναμική περίοδο. Εναπόκειται στην πολιτεία να κινηθεί με ταχύτητα και επίγνωση της πραγματικότητας που θα οδηγήσει σε μια ιστορική αναδιάρθρωση της διοικητικής λειτουργίας και ένα εθνικό σχέδιο για τον πολιτισμό που θα απαντά στα νέα δεδομένα.

* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: Edward Hopper, Two on the Aisle