Τους τελευταίους μήνες η ανθρωπότητα είναι μπροστά στην εξέλιξη μιας πανδημίας η οποία, καταρχάς, απειλεί το σημαντικότερο αγαθό των κοινωνιών, την ίδια τη ζωή του ανθρώπου. Η απαγόρευση της κυκλοφορίας, ο περιορισμός στις οικίες και η αποφυγή των κοινωνικών συναναστροφών, η οποία μέχρι και σήμερα αποτέλεσε το προσφορότερο μέτρο αντιμετώπισης του αρμαγεδώνα, δημιούργησε ένα διαφορετικό πολιτιστικό status στις σύγχρονες κοινωνίες. Η αδήριτη ανάγκη προστασίας του ανθρώπινου υποστατού θεμελιώνει τους περιορισμούς με τον εντελέστερο τρόπο.

Στην ίδια χρονική περίοδο η επιστήμη προσπαθεί να δαμάσει τον ιό. Η συλλογή ιατρικών δεδομένων, η καλλιέργεια της βιοιατρικής έρευνας, οι προσπάθειες παραγωγής φαρμάκου και μακροπρόθεσμα  εμβολίου εντείνονται ολοένα και περισσότερο.

Η σύγχρονη μεταμοντέρνα κοινωνία αναμετράται με την πιο αυγινή της πρόκληση. Δεν έχουν περάσει πολλά έτη από τότε που δηλωνόταν πως με την δημιουργία των φιλελεύθερων κρατών-δικαίου επήλθε το τέλος της Ιστορίας. Τα δικαιώματα ( ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά ) του ανθρώπου θεωρούνταν αυτονόητα και κατοχυρωμένα. Οι δικαιοκρατικές εγγυήσεις της έννομης τάξης τα διασφαλίζουν απολύτως, ειδικά στο πλουραλιστικό συμπίλημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ιδίως του Συμβουλίου της Ευρώπης στα οποία  μετέχει και η Ελλάδα [1]. Το ορθολογικό υποκείμενο, ωστόσο, που στοχάζεται ένδον τον κόσμο είναι στην παρούσα στιγμή σε πρωτοφανή αμηχανία. Άλλωστε, είναι κοινός τόπος πως ακόμα και οι βόρειο-ευρωπαϊκές χώρες  παρά τους ισχυρούς τους θεσμούς και την ικανότητα σχεδιασμού της δράσης τους δεν τα κατάφεραν τόσο καλά με την προσπέλαση της πανδημίας.

Η αδήριτη ανάγκη προστασίας του ανθρώπινου υποστατού θεμελιώνει τους περιορισμούς

Για την Ελλάδα είναι η δεύτερη σοβαρή κρίση μετά το δεκαετές οικονομικό πρόβλημα. Η αυτοπεποίθηση του ανεπίγνωστου μεταμοντέρνου ανθρώπου δέχεται δεύτερη επίθεση. Η πρώτη συνέβη στην Ελλάδα την περίοδο των μνημονίων με την  επιτακτικότητα των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την περικοπή των μισθών και των συντάξεων. Αυτές έπληξαν δραστικά την πεποίθηση της προοδευτικής ερμηνείας (από την κοινωνία και από τα δικαστήρια) των κοινωνικών δικαιωμάτων. Η δημοσιονομική αδυναμία [2] άλλαξε την διάχυτη αντίληψη ότι όλα είναι κατορθωτά και επιτεύξιμα.

Στην Ελλάδα η πανδημία του κορωνοϊού κράτησε τους Έλληνες πολίτες μακριά από τις κοινωνικές συναναστροφές. Το αίσθημα του φόβου, πρωτίστως, και έπειτα η συνείδηση της κοινωνικής ευθύνης οδήγησε στην εσωτερίκευση της αποτελεσματικότητάς των εμπροσθοβαρών μέτρων που λήφθηκαν. Τα ατομικά δικαιώματα περιορίστηκαν χάρη στην προστασίας της ζωής. Τόσο στη διεθνή όσο και στην εγχώρια αρθρογραφία, αναπτύχθηκε ένας έντονος διάλογος περί της συνταγματικότητας των μέτρων και της συμβατότητάς τους με διεθνείς συνθήκες. Οι συνταγματολόγοι και οι διεθνολόγοι καταφάσκουν το θεμιτό των μέτρων αιτιολογώντας τα στο απόλυτο δικαίωμα της ζωής [3].

Η Ελλάδα, ένα κράτος με ισχνούς και αρτιγέννητους θεσμούς, χωρίς ιδιαίτερη επίτευξη της ατομικότητας των πολιτών και της κατανόησης-εσωτερίκευσης της νεωτερικότητας κατάφερε να αντιμετωπίσει με σοβαρότητα την κρίση της δημόσιας υγείας. Κράτη, αντίθετα, που διαθέτουν τις παραπάνω ιδιότητες δεν κατόρθωσαν να διαχειριστούν με αποτελεσματικότητα την υγειονομική κρίση. Οι μεταμοντέρνες κοινωνίες βρέθηκαν ανέτοιμες στο αναπάντεχο, γιατί, μεταξύ άλλων, εξάρτησαν και περιόρισαν την έννοια της ελευθερίας στη δυνατότητα διάθεσης, κατά το δοκούν, του ιδιωτικού βίου και επειδή πίστεψαν ότι τίποτα δεν μπορεί να διακόψει την διαρκή μακαριότητά τους. Σε πρόσφατο άρθρο [4] του ο κ. Τάκης Θεοδωρόπουλος αναφέρει πως αν ο Σολωμός ζούσε σήμερα, και έβλεπε τους ανθρώπους να  πανηγυρίζουν για την ελευθερία τους λόγω της άρσης του εγκλεισμού, θα αναρρωτιόταν για το παρωχημένο των αντιλήψεων του.

Είναι αλήθεια πως η έννοια της ελευθερίας σήμερα έχει τελείως διαφορετική έννοια με εκείνη την οποία οραματίστηκαν οι αρχαίοι Έλληνες, ως μετοχή στο κοινό άθλημα της αληθείας, από εκείνη του Διονυσίου  Σολωμού, αλλά και από εκείνη του Μάρτιν Χάιντεγκερ. Ο Χάιντεγκερ – ο μέγιστος των στοχαστών και ο ελάχιστος των ανθρώπων σύμφωνα με τον προσφάτως αποθανόντα George Steiner [5] - δεν έτρεφε την αυτοπεποίθηση του αυτάρεσκου υποκειμένου, το dasein [6] του απέχει παρασάγγες ολόκληρες από την σημερινή θεώρηση της ελευθερίας ως την μέγιστη δυνατότητα επιλογής. Για τον Χάιντεγκερ η κρίση του κορωνοϊού θα ήταν απλώς ένα ακόμα εμπόδιο στο οποίο οι άνθρωποι είναι ερριμένοι, ενώ οι θυσίες που είναι αναγκασμένοι να αποδεχτούν δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι στερήθηκαν την ελευθερία τους. Η όποια συστολή των εννοιών - καλή ώρα της ελευθερίας - στενεύει το νου και τα νοήματα. Το επιμύθιο του Χάιντεγκερ στους χαλεπούς και μίζερους καιρούς της πανδημίας θα ήταν carpe diem [7].

[1]  Χαρακτηριστικά τέτοια παραδείγματα είναι η νομική πυραμίδα του Kέλσεν, η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλα τα δυνατά επίπεδα( πρωτοδικείο, εφετείο, Άρειος πάγος/ ΣτΕ και ΕΔΔΑ), η νομική κατίσχυση των διεθνών συνθηκών στο Σύνταγμα. Αυτός ακριβώς ο «πολυεπίπεδος συνταγματισμός», για τον οποίο μίλησε  ο κ. Ευάγγελος Βενιζέλος, δημιούργησε στο μετα-νεωτερικό άνθρωπο την αίσθηση της διαρκούς προοδευτικής εξέλιξης των δικαιωμάτων του και των ελευθεριών του, χωρίς απαραίτητα την συναίσθηση του κόστους αυτού. Ευάγγελος Βενιζέλος, Η Δημοκρατία μεταξύ συγκυρίας και Ιστορίας. Προσδοκίες και Κίνδυνοι από την Αναθεώρηση του Συντάγματος, Αθήνα, εκδόσεις Πατάκη, 2018. 

[2]  Η νομολογία των δικαστηρίων συμμετείχε, με ελάχιστες εξαιρέσεις, τότε στην εθνική προσπάθεια εξόδου από την οικονομική περιδίνηση. Βλ. την απόφαση 4034/2011. Οι κρίσεις αυτές καταδεικνύουν μεταξύ άλλων την εξελικτική ερμηνεία του δικαίου και του Συντάγματος. Οι κρίσεις ως critical junctures μπορούν να αλλάξουν  από την γενική κατεύθυνση της πολιτικής μέχρι  και την προερμηνευτική αντίληψη του δικαστή

[3]  Τρανό παράδειγμα αποτελεί ο καθηγητής συνταγματικού δικαίου Erwin Chemerinsky ο οποίος αναφέρει τα εξής:   The law is clear: the government has broad power in a public health emergency to take the steps needed to stop the spread of a communicable disease. In 1905, the Supreme Court declared: “Upon the principle of self-defense, of paramount necessity, a community has the right to protect itself against an epidemic of disease which threatens the safety of its members.” Erwin Chemerinsky, “stay at- home -orders to fight coronavirus are protected by U.S Constitution”, THE SACRAMENTO BEE, 31 march.

[4]  Τάκης Θεοδωρόπουλος, «Ποια ελευθερία στερηθήκαμε;»,  H Καθημερινή , 5/05/2020.

[5]  George Steiner, Heidegger, Αθήνα, εκδόσεις Πατάκη, 2017.

[6] Το dasein είναι μια ιδιότυπη λέξη την οποία χρησιμοποιούσε ο Μάρτιν Χάιντεγκερ και παρέπεμπε στην ανθρώπινη ύπαρξη.

[7]  «Επωφελήσου  από την  σημερινή ημέρα», Οράτιος , ωδές, I, 11, 8.

* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Edvard Munch, The Dance of Life