Η πολυπληθέστερη μέχρι στιγμής διαδήλωση που έχει γίνει στην Ευρώπη κατά των μέτρων για τον έλεγχο της πανδημίας, είναι αυτή που πραγματοποιήθηκε στο Βερολίνο, στις 29 Αυγούστου. Την ίδια ημέρα, διαδήλωση με το ίδιο αντικείμενο οργανώθηκε και στο Λονδίνο. Αλλά έχει ενδιαφέρον να εξετάσει κανείς τη γερμανική περίπτωση, πρώτον διότι μιλάμε για 38.000 ανθρώπους και δεύτερον διότι εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Γερμανία συχνά πρωτοπορεί. Εκδηλώνονται εκεί πρώτα τάσεις που στην πορεία βλέπουμε και αλλού.
Ανάμεσα σε όσα συνέβησαν στη διάρκεια της διαδήλωσης, εκείνο που αναπόφευκτα αναπαράχθηκε περισσότερες φορές από τα μέσα ενημέρωσης, εντός και εκτός της Γερμανίας, ήταν η απόπειρα μιας πολυάριθμης ομάδας από ακροδεξιούς να εισβάλουν στο γερμανικό κοινοβούλιο. Το συμβάν προκάλεσε σοκ, αλλά συγκλόνισε και την ηγεσία της χώρας – ο πρόεδρος Στάινμαϊερ χρησιμοποίησε πολύ σκληρά λόγια εναντίον αυτής της ομάδας των ακροδεξιών. Άλλωστε υπάρχει το προηγούμενο του κινήματος Pegida, ενώ είναι νωπή κι η μνήμη από τα επεισόδια ρατσιστικής βίας, πριν από δυο μόλις χρόνια, στο Κέμνιτς.
Ήταν, όμως, ακροδεξιοί εκείνοι οι 38.000, ή έστω η πλειοψηφία εκείνων των 38.000 ανθρώπων που κατέβηκαν να διαδηλώσουν στις 29 Αυγούστου; Όχι, δεν ήταν. Οι αρχές υπολογίζουν ότι οι ακροδεξιοί ανάμεσά τους δεν ήταν πάνω από 3.000 – σε αυτούς συμπεριλαμβάνονται και οι Γερμανοί οπαδοί της θεωρίας συνωμοσίας QAnon, που είναι δημιούργημα της αμερικανικής ακροδεξιάς.
Θα ήταν μεγάλο λάθος να τους βάλουμε την ταμπέλα του ψεκασμένου και να τους ξεχάσουμε.
Τι ήταν λοιπόν οι υπόλοιποι 35.000; Ήταν πιστοί άλλων θεωριών συνωμοσίας; Ήταν οπαδοί του αντιεμβολιαστικού κινήματος; Ναι, πάρα πολλοί ανήκουν και σε αυτές τις ομάδες. Αλλά το θέμα είναι πως ανήκουν στις πιο διαφορετικές, (κοινωνικά, ιδεολογικά, πολιτικά) ομάδες. Οι διαδηλωτές της 29ης Αυγούστου ήταν ένα ετερόκλητο πλήθος. Δυο μέρες μετά τη διαδήλωση, ο γνωστός γερμανός ιστορικός Götz Aly έγραφε σε άρθρο του σε ημερήσια εφημερίδα ότι οι διαδηλωτές έδιναν μια πολύ διαφορετική εικόνα από αυτήν που είχε κανείς στις διαδηλώσεις του ακροδεξιού κινήματος Pegida στο Κέμνιτς.«Εκείνο που πολλοί σχολιαστές αγνόησαν», έγραφε ο Aly, «ήταν οι σημαίες με το ουράνιο τόξο, τα πλακάτ με τον Ιησού και τα τισέρτ με τον Τσε». Τις ίδιες μέρες, άλλος διακεκριμένος γερμανός αρθρογράφος, ο Heribert Prant, έγραφε στην SZ ότι όταν διαβάζει τα πολλά μηνύματα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας που λαμβάνει από αναγνώστες οι οποίοι διαδηλώνουν ή σκοπεύουν να διαδηλώσουν, διαπιστώνει ότι πρόκειται για ψηφοφόρους όλων ανεξαιρέτως των δημοκρατικών κοινοβουλευτικών κομμάτων. Και κατά τη γνώμη του, θα έπρεπε κανείς να ακούσει με κάποια σοβαρότητα τους φόβους και τις αγωνίες τους.
Έχουμε συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε τους διαδηλωτές ως ιδεολογικά ομοιογενείς ομάδες. Εδώ, όμως, δεν ισχύει αυτό. Εντάξει, οι διαδηλωτές του περασμένου Αυγούστου αντιτίθενται στα μέτρα περιορισμού της πανδημίας, αλλά δεν το κάνουν όλοι για τον ίδιο λόγο. Άρα, τι κοινό έχουν όλοι αυτοί (εκτός από μια ολοφάνερη καχυποψία, έως και εχθρότητα, απέναντι στα μέσα ενημέρωσης);
Ο γερμανός κοινωνιολόγος Simon Teune, ο οποίος ειδικεύεται στη μελέτη των κινημάτων διαμαρτυρίας, έχει μιλήσει αυτόν τον καιρό σε αρκετά γερμανικά και διεθνή μέσα ενημέρωσης. Επικοινώνησα, λοιπόν, κι εγώ μαζί του και μου είπε ότι αυτές τις μέρες βρίσκεται σε εξέλιξη μια έρευνα για να διαπιστωθεί το προφίλ των διαδηλωτών. Ωστόσο, ο Teune έχει στο μεταξύ διαμορφώσει, εμπειρικά, μια γνώμη. Θεωρεί ότι οι διαδηλωτές δεν είναι άνθρωποι που έμειναν άνεργοι ξαφνικά λόγω των περιοριστικών μέτρων. Η γνώμη του είναι πως προέρχονται από τη μεσαία τάξη και ότι έχουν μάλλον υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Και είναι πολύ πιθανό ότι αγωνιούν για τις οικονομικές επιπτώσεις που θα έχει η πανδημία. Εκτιμά, μάλιστα, ότι πρόκειται για πολίτες που δεν έχουν εμπειρία από διαδηλώσεις. Κατά τον Teune, τέλος, θα ήταν μεγάλο λάθος να τους βάλουμε την ταμπέλα του ψεκασμένου και να τους ξεχάσουμε.
Μέχρι να φανεί εάν ο γερμανός κοινωνιολόγος έχει πέσει μέσα στην εκτίμησή του για το κοινωνικο-οικονομικό υπόβαθρο των διαδηλωτών, μπορούμε να ρίξουμε μια πολύ σύντομη ματιά στα χαρακτηριστικά της μεσαίας τάξης στη χώρα του. Εκεί η μεσαία τάξη χαρακτηρίζεται παραδοσιακά από σταθερότητα και αντοχή στις κρίσεις.
Σύμφωνα, όμως, με πολύ πρόσφατη έρευνα του βαυαρικού ινστιτούτου Roman Herzog, που ασχολείται με το μέλλον της εργασίας, οι άνθρωποι της μεσαίας τάξης που κινδυνεύουν να χάσουν τα μέσα του βιοπορισμού τους λόγω της πανδημίας, έχουν την τάση να το αποδώσουν στην παγκοσμιοποίηση –μάλλον δικαίως, καθώς και ο οικονομολόγος Μπράνκο Μιλάνοβιτς, ο οποίος μελετάει τις επιπτώσεις της ανισότητας, έχει γράψει ότι η ασιατική ανάπτυξη επετεύχθη στις πλάτες της δυτικής μεσαίας τάξης. Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι της μεσαίας τάξης είναι παράλληλα και πιο δεκτικοί στα μηνύματα των λαϊκιστών πολιτικών. Κι αυτή είναι μια τάση που ναι μεν εκδηλώνεται τώρα με σαφήνεια αλλά, όπως αναφέρεται στην έκθεση του RHI, είχε ξεκινήσει πριν το ξέσπασμα της πανδημίας.
Τέλος, μια λεπτομέρεια που ίσως έχει ενδιαφέρον: Η μεγάλη διαδήλωση της 29ης Αυγούστου, έγινε σε μια περίοδο χαλάρωσης των περιοριστικών μέτρων. Ήταν ακριβώς πριν το ξέσπασμα του δεύτερου κύματος της πανδημίας. Άρα ήταν τα μέτρα για τον έλεγχο του κορωνοϊού ή μια γενικότερη δυσφορία που παρακίνησε χιλιάδες ανθρώπους να βγουν στους δρόμους; Μια τυφλή εναντίωση σε ό,τι κάνει την καθημερινότητά τους ακόμα πιο απρόβλεπτη, ακόμα πιο ανασφαλή και επίφοβη;
Να κλείσω με μια παρατήρηση που αφορά τα μέσα ενημέρωσης: Έχω την αίσθηση ότι συμβαίνει κάτι που μέχρι στιγμής διαφεύγει από τα ευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης – θέλω να πω ότι βλέπει κανείς να αφιερώνεται δυσανάλογα πολύς χώρος στους ψεκασμένους, στους συνωμοσιολόγους, γενικώς στους ακραίους. Μένει, δηλαδή, το ρεπορτάζ, σε ό,τι πιο φωτογενές. Ενώ στις ΗΠΑ, σε έντυπα ευρείας κυκλοφορίας όπως οι ΝΥΤ, η Washington Post, το The New Yorker για παράδειγμα, το πλήγμα που καταφέρνει η πανδημία στη μεσαία τάξη είναι συχνά αντικείμενο μεγάλων ρεπορτάζ -ρεπορτάζ, όχι αρθρογραφίας- που δεν μένει στη συμπτωματολογία.
*Ομιλία Κατερίνας Οικονομάκου στο Συνέδριο του Κύκλου Ιδεών, "Η Ελλάδα Μετά IV: Μετά (; ) την πανδημία" που πραγματοποιήθηκε στις 21-23.9.2020, στον Κύκλος Ι: Οι αντοχές της ελληνικής κοινωνίας της διακινδύνευσης: Μπορεί να ξαναϋπάρξει ελληνική μεσαία τάξη; Αναλυτικά εδώ: https://ekyklos.gr/21-23-septemvriou-2020-i-ellada-meta-iv-meta-tin-pandimia.html
Κύκλος Ι: Οι αντοχές της ελληνικής κοινωνίας της διακινδύνευσης: Μπορεί να ξαναϋπάρξει ελληνική μεσαία τάξη; from Evangelos Venizelos on Vimeo.