Ένα πλοίον ταξιδεύον με υπέροχον καιρόν αιφνιδίως εξοκείλει ανοιχτά των Αζορών. Κι ένας νέος με μιαν νέα, ωραιότατα παιδιά φθάνουν κολυμβών γενναίως εις πλησίον αμμουδιά. Ζώντας βίον πρωτογόνου και ο νέος με την κόρη κοίταζαν και κάπου κάπου εάν έρχεται βαπόρι. Αλλά φθάσαντος χειμώνος και μη φθάνοντος βαπόρι απεβίωσεν ο νέος και απέθανεν η κόρη. Αργότερα αργότερα πλησίασαν δυο κότερα ήρθε κι ένα βαπόρι ματαίως ψάχνον για να βρει τον νέον και την κόρη. Κατηραμένη νήσος, νήσος των Αζορών, που καταστρέφεις νέους και θάπτεις των κορών. Να πέσει τιμωρία από τον ουρανόν να λείψεις απ’ τους χάρτας και των ωκεανών.
Όσοι παρακολουθούν με ψυχραιμία τις διαχρονικές περιπέτειες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος τα τελευταία σχεδόν 35 χρόνια, ίσως να παρατήρησαν τρία πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία (προφανώς ανάμεσα σε πολλά άλλα) που προκύπτουν από τον ορισμό, πριν λίγες μέρες, των δύο επιτροπών που θα μελετήσουν και εισηγηθούν τη νέα μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος της ελληνικής, γενικά απομονωμένης στην οικουμένη, «εκπαιδευτικής ...νήσου», της «Νήσου των Αζορών» (στο μέσον δηλαδή του ωκεανού).
Ενώ η μεταρρύθμιση του 1982 έγινε υπό τη διεύθυνση 30άρηδων, η μεταρρύθμιση του 2016 θα γίνει υπό τη διεύθυνση 70άρηδων.
Το πρώτο ενδιαφέρον στοιχείο (η επισήμανση είναι σημειολογική και μάλλον χιουμοριστική, χωρίς αξιολογικά συμφραζόμενα για τα πρόσωπα) είναι ότι ενώ η μεταρρύθμιση του 1982 (αν μείνουμε στα πανεπιστήμια) έγινε υπό τη διεύθυνση 30άρηδων – 40άρηδων, με βάση τις νέες τότε διεθνείς πραγματικότητες, η μεταρρύθμιση του 2016 θα γίνει υπό τη διεύθυνση 70άρηδων (συν-πλην), ελπίζω με βάση και τώρα, όπως τότε, τις νέες διεθνείς πραγματικότητες της σημερινής εποχής, όπως εξελίχθηκαν και επικρατούν σε όλο τον κόσμο 35 χρόνια μετά το 1982.
Το δεύτερο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η κοινωνιολογικά «ευφυής» και διανοητικά «υψηλή» επινόηση, του όποιου εμπνευστή της ιδέας (μάλλον έμπειρου σε αυτά) να γίνουν δύο επιτροπές και να οριστούν επικεφαλής τους δύο ομότιμοι καθηγητές, προβεβλημένοι βέβαια για διαφορετικούς λόγους ο καθένας στο πριν το 2015 παρελθόν, αλλά με ιδιαίτερα σοβαρές αντιθέσεις μεταξύ τους. Και οι δύο της Ιστορίας (ο ένας της «σύγχρονης» και ο άλλος των «επιστημών»), οι οποίοι όμως, όπως προκύπτει από τα δημόσια κείμενά τους, απέχουν πολύ ως προς τις ιδέες και τις πρακτικές τους για το πανεπιστήμιο, στα όρια σχεδόν μιας φανερής «πολεμικής».
Αυτή η διάσταση, φαίνεται καθαρά από τρία σημαντικά και πολύ πρόσφατα γραπτά τους (σε επίπεδο μάλιστα ζωηρού διαλόγου και αιχμηρών υπονοούμενων) του Ιουλίου 2014, τα οποία τάραξαν τα ακαδημαϊκά νερά του «χώρου» των δύο καθηγητών, αλλά δεν έγιναν νομίζω αντιληπτά ευρύτερα. Παραπέμπω στα πολύ αποκαλυπτικά κείμενα τα οποία αξίζει να μελετήσει κανείς με προσοχή για να καταλάβει το επίπεδο της διάστασης και να εκτιμήσει πιθανές προοπτικές της: α) Κ. Γαβρόγλου: «Μια σοβαρή ήττα της Αριστεράς στα πανεπιστήμια», 20/7/2014 β) Α. Λιάκος: «Θα μιλήσουμε σοβαρά για τη σοβαρή ήττα στα πανεπιστήμια;», 27/7/2014 γ) Κ. Γαβρόγλου: «Δεν κάνουν οι άνθρωποι τους θεσμούς, αλλά το αντίστροφο», 27/7/2014 .
Το τρίτο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι παρά τις αντιθέσεις των δύο επικεφαλής ομοτίμων, όπως φαίνεται απροκάλυπτα στα πρόσφατα κείμενά τους, υπάρχει και για τους δύο μια ενοποιητική και ιδιαίτερα προβεβλημένη προϊστορία συμμετοχής τους σε δράσεις πεδίων με πολιτική και κοινωνική αναφορά «αντιθέτου» προσήμου από εκείνο των παραδοσιακών του πολιτικού χώρου που διοικεί σήμερα τη χώρα. Ίσως η τριβή τους αυτή με δεξαμενές ιδεών και υποστηρίξεις εκπαιδευτικών επιλογών ιδεολογικά αντιθέτων πολιτικών χώρων της σημερινής κυβέρνησης, αλλά και με καθοδηγητικές θέσεις μεγάλων μορφωτικών ιδρυμάτων ομίλων της ιδιωτικής πρωτοβουλίας με επιρροή, να διευκολύνει τον μηχανισμό λείανσης των όποιων αντιθέσεων προκύψουν στη λειτουργία των επιτροπών που προΐστανται τώρα, για το καλό της επερχόμενης εκπαιδευτικής πολιτικής της χώρας, για να επιστρέψουν κάποτε οι νέοι και οι κόρες από την απομόνωσή τους στη Νήσο των Αζορών (ευτυχώς ο νέος και η κόρη πριν τους πεθάνει ο Μπόστ, πρόφτασαν και άφησαν απογόνους, πολλούς νέους και κόρες, που έχουν από τότε πολλαπλασιαστεί και περιμένουν με αγωνία την επιστροφή στον πραγματικό κόσμο και στην εκπαίδευσή του).
Ο πραγματικός κόσμος στην εκπαίδευση είναι αυτός που διαμορφώνεται και καθιερώνεται ως διεθνές πρότυπο της κάθε εποχής.
Ποιος είναι όμως ο πραγματικός κόσμος στην εκπαίδευση; Είναι αυτός που διαμορφώνεται και καθιερώνεται ως διεθνές πρότυπο της κάθε εποχής, από τις χώρες που αντικειμενικά προηγούνται και αναγνωρίζονται ως τέτοιες στα γράμματα, στις επιστήμες και στην τεχνολογία, σε παγκόσμιο επίπεδο. Το πεδίο λειτουργίας, παραγωγής και ανάπτυξής τους είναι πάντα ο διεθνής κανόνας, με τις ωσμώσεις, τις καταλύσεις, τις συγκλίσεις και τη διαμόρφωση κοινών χαρακτηριστικών. Η οικουμενικότητα, η σύγκριση, η συνάφεια, η κινητικότητα, η εξωστρέφεια, το πρότυπο σύγκλισης ήταν πάντα το χαρακτηριστικό των πανεπιστημίων, από τότε που δημιουργήθηκαν. Και ήταν πάντα διεθνή. Ας σκεφτούμε τα πρώτα πανεπιστήμια στον ύστερο μεσαίωνα και την αναγέννηση. Η κινητικότητα διδασκόντων και διδασκομένων στην πρώτη γραμμή. Η συμβατότητα της μεθόδου, η χρήση κοινών συγγραμμάτων. Όλα αυτά έγιναν αυτονόητα κεκτημένα αργότερα. Αλλά και το πρώτο πανεπιστήμιο στην Ελλάδα ιδρύθηκε με βάση διεθνή ήδη ανεπτυγμένα πρότυπα. Το πρώτο πολυτεχνείο επίσης. Η μεταρρύθμιση Καραθεοδωρή που κράτησε μισό αιώνα, μέχρι την επόμενη του 1982, ευρωπαϊκό πρότυπο της εποχής του καθιέρωσε, με κύριο στόχο να κάνει τα ελληνικά πανεπιστήμια συγκρίσιμα με τα ξένα και τα καλύτερα. Η μεταρρύθμιση του 1982, επίσης στη διεθνή πραγματικότητα στηρίχθηκε, καθιερώνοντας τη συμβατότητα με τα πρότυπα της εποχής, απέναντι στο ξεπερασμένο προπολεμικό μοντέλο που «άντεξε» σθεναρά μισό αιώνα. Όμως η μεταρρύθμιση του 1982 στην Ελλάδα συνέπεσε ιστορικά με την είσοδο του Κόσμου σε μια «άλλη» μεγάλη εποχή, που δυσκολευόμαστε ακόμα να κατανοήσουμε εδώ. Εκείνη που θα πολλαπλασίαζε τις ταχύτητες της επικοινωνίας, των δικτύων, της μετάδοσης της πληροφορίας και της γνώσης, την επανάσταση της εικόνας κ.ά., που όλα θα έφερναν την ώσμωση των γνωστικών πεδίων, την κατάλυση των στερεοτύπων στη διδασκαλία και έρευνα. Την παραγωγή νέων προτύπων.
Η χώρα, εγκλωβισμένη σε ευδαιμονικά πρότυπα εγχώριας κοπής μαζί με την εκπαίδευσή της, δεν παρακολούθησε τον Κόσμο που άλλαζε, που έμπαινε σε μια νέα εποχή.
Είναι η εποχή της «Ψηφιακότητας», που όχι τυχαία θεωρείται διεθνώς ότι αρχίζει τότε, την τελευταία εικοσαετία του 20ού αιώνα για να αποτελέσει το κυρίαρχο πρότυπο παντού τον 21ο αιώνα στην δικιά μας εποχή. Μια εποχή που ανατρέπει ό,τι ξέραμε μέχρι τότε, για τη «διάρκεια» του χρόνου, που συρρικνώνεται και τη «διάσταση» του χώρου που διευρύνεται. Η χώρα, εγκλωβισμένη σε ευδαιμονικά πρότυπα εγχώριας κοπής μαζί με την εκπαίδευσή της, δεν παρακολούθησε, δυστυχώς, τον Κόσμο που άλλαζε από τότε δραματικά και γρήγορα, που έμπαινε σε μια νέα εποχή, με τα πανεπιστήμια παντού να αλλάζουν, ενώ τα δικά μας έμεναν αμέριμνα και ακίνητα. Η αλλαγή αυτή αρχίζει να επιταχύνεται όλο και περισσότερο από το 1990 και κυρίως από το 1995 και μετά. Μεταρρυθμίσεις συζητούνται παντού, σε όλον τον Κόσμο της νέας εποχής. Εκτός Ευρώπης, οι αλλαγές γίνονται γρήγορα, στη Βόρειο Αμερική, την Ιαπωνία, την Αυστραλία, την ΝΑ Ασία, την Κίνα. Στην Ευρώπη η συζήτηση καθυστερεί αλλά τα σχέδια δημιουργίας νέων προτύπων διοίκησης, εκπαίδευσης, έρευνας, αποκτούν συγκεκριμένο ορίζοντα σύγκλισης τη δεκαετία 2000 – 2010. Αποτελούν κοινό τόπο εντατικής εργασίας στους κύριους μεγάλους διεθνείς οργανισμούς, το Συμβούλιο της Ευρώπης, τον ΟΟΣΑ (που τόσο δημοφιλής έχει γίνει ...τώρα στη χώρα μας), την Ένωση Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων και βέβαια αντικείμενο μείζονος σημασίας για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Η συζήτηση για τις μεταρρυθμίσεις κυριαρχεί στην Ευρώπη από το 1995 και μετά. Προχωρούν εντατικά και εφαρμόζονται γρήγορα, όπως η διοίκηση της εκπαίδευσης, η οργάνωση σπουδών (π.χ. το σχήμα «Μπολώνια»), η δια-βίου μάθηση, η έρευνα, ο κοινωνικός έλεγχος κ.ά. Αλλά όχι αβασάνιστα. Το σχήμα «Μπολώνια» π.χ., για το οποίο υπήρξαν ενστάσεις και στην Ευρώπη δεν είναι αληθές ότι εφαρμόζεται «τυφλά» παντού, ως σύστημα επιβολής, αλλά έχει μεγάλους βαθμούς «ευφυούς προσαρμογής». Είναι γνωστό ότι π.χ. στο Ηνωμένο Βασίλειο το πανεπιστημιακό σύστημα της Σκωτίας διαφοροποιείται από εκείνο της Αγγλίας, ως προς το σχήμα «Μπολώνια». Αλλά και στην ίδια την Αγγλία, όπως και στη Γαλλία, υπάρχουν ειδικές προσαρμογές σε σπουδές ειδικών απαιτήσεων. Ευέλικτα, εναλλακτικά, επάλληλα, αυτο-εξελισσόμενα ευφυή συστήματα συζητούνται παντού, επιτρέποντας στα πανεπιστήμια να δοκιμάζουν και επιλέγουν δικά τους σε όλα τα επίπεδα λειτουργίας τους και συνεργασιών, χωρίς την ασφυξία επιβολής του «ενός και μόνον ενός» συστήματος που θα επιβάλλει το αρμόδιο υπουργείο. Και βέβαια η σταδιακή εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων σε όλη την Ευρώπη εξελίσσεται σε πραγματικότητα μετά το 2000 μέχρι το 2005 παντού, έτσι ώστε μετά το 2010 να λειτουργεί πλήρως αυτή η νέα διεθνής πραγματικότητα.
Η Ελλάδα παραμένει αδρανής και μόνον αυτή σε όλη την κρίσιμη δεκαετία (1995-2005) που τα εκπαιδευτικά συστήματα και κυρίως τα πανεπιστήμια αλλάζουν συγκλίνοντας. Καμμία διεργασία, καμία συζήτηση εδώ. Οι ομάδες και οι ηγεσίες των ελληνικών πανεπιστημίων δεν αντιλαμβάνονται τι συμβαίνει στη διεθνή σκηνή, ακόμα και όταν συμβάλλουν στην απόφαση να ενταχθεί η τριτοβάθμια εκπαίδευση στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (WTO) το 2000, με τις ήδη από καιρό ενταγμένες εκεί πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια. Αυτή τη συμφωνία ένταξης συνυπέγραψε (με τις αντίστοιχες βορειοαμερικανικές κ.ά.) η Ένωση Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων στην οποία συμμετέχουν και όλα τα ελληνικά πανεπιστήμια διά των πρυτάνεών τους. Προφανώς οι έλληνες πρυτάνεις, που συμμετέχουν στην Ένωση, δεν αντελήφθησαν τι έγινε, εφόσον κανείς δεν διαμαρτυρήθηκε τότε, ούτε ποτέ, ενώ αργότερα ξιφουλκούσαν εναντίον της «εμπορευματοποίησης» της γνώσης στα πανεπιστήμια, που ακριβώς οφείλεται στην ένταξη της τριτοβάθμιας στον WTO!
Ο «νόμος Γιαννάκου» του 2007 συρρικνώνει μέσα σε σχεδόν μηδενικό χρόνο όσα έπρεπε να γίνουν από το 1995.
Και ξαφνικά (ως συνήθως στην χώρα) η αφύπνιση έρχεται από το πουθενά στο παρά πέντε. Μετά από 10 χρόνια σε ύπνωση, η Ελλάδα πιέζεται να δείξει επιτέλους στη σύνοδο υπουργών του Μπέργκεν στη Νορβηγία ότι έχει προχωρήσει τις μεταρρυθμίσεις, πού όλοι οι άλλοι έκαναν σταδιακά για μια δεκαετία, αλλιώς θα έχει σοβαρά προβλήματα. Ο «νόμος Γιαννάκου» του 2007, που θα «έκλεινε», έστω μερικά, τις μακροχρόνιες αμέλειες, συρρικνώνει μέσα σε σχεδόν μηδενικό χρόνο όσα έπρεπε να γίνουν από το 1995. Ακολουθεί έτσι φυσιολογικά η ταραχώδης αντίδραση και αναστάτωση. Για πρώτη φορά το πανεπιστημιακό σύστημα του 1982 κλονίζεται σοβαρά. Μέχρι τότε πορευόταν ανέμελο (όπως άλλωστε όλη η χώρα) ακροβατώντας, με από κάτω το κενό, μεταξύ της απρόσφορης προόδου και του προσοδοφόρου πελατειακού, μεταξύ τις χωρίς πολλαπλασιασμούς ικανότητες και των πολλαπλασιαστικών καταστροφικών ανικανοτήτων, μεταξύ του αφοσιωμένου ακαδημαϊκού έργου και του καριερίστικου οπορτουνισμού και αριβισμού, μεταξύ της μοναχικής διεθνούς ακτινοβολίας και του ομαδικού επαρχιωτικού απομονωτισμού. Οι διακηρύξεις υποστήριξης από τους 1000 της ευρωπαϊκής πορείας προσαρμογής των πανεπιστημίων μας (αυτή ήταν, έστω μερικώς, η έννοια του «νόμου Γιαννάκου») φέρνουν το ερώτημα, γιατί οι 1000 δεν είχαν αντιληφθεί δέκα χρόνια πριν αυτό που κατάλαβαν με τον ad-hoc νόμο Γιαννάκου; Δεν κυκλοφορούσαν σε Ευρωπαϊκά πανεπιστήμια; δεν έβλεπαν τι γινόταν παντού; Ασφαλώς και τα γνώριζαν, ασφαλώς και τα ζούσαν.
Ο «νόμος Διαμαντοπούλου» του 2011 ήταν μια προσπάθεια συστηματική, αποφασισμένη, επιμελής και επίμονη.
Και μετά ήλθε ο νόμος του 2011. Ο δεύτερος στην κατεύθυνση της ευρωπαϊκής υποχρέωσης της χώρας για τη μεταρρύθμιση και τη σύγκλιση των πανεπιστημίων, μετά τα 15 σιωπηλά και ανέμελα χρόνια όλων μας και την ανατάραξη του 2007. Η προσπάθεια ήταν συστηματική, αποφασισμένη, επιμελής και επίμονη και ο νόμος έτυχε μιας μεγάλης πλειοψηφίας στο κοινοβούλιο. Ήταν στη ζητούμενη κατεύθυνση των ευρωπαϊκών υποχρεώσεων της χώρας. Όμως δεν δηλώθηκε απερίφραστα ως τέτοια. Δεν υποστηρίχθηκε ένα αμιγώς ευρωπαϊκό πρότυπο, από τα διάφορα εναλλακτικά αλλά πάντα ευρωπαϊκά, το οποίο δύσκολα θα μπορούσε να αμφισβητηθεί σοβαρά. Αντίθετα, μέσα σε μια πραγματικότητα διπόλου επιρροής και ισχύος, στο πεδίο σχεδιασμού, λήψης αποφάσεων και νομοθέτησης, κάπως «ξέφυγε» και έτσι δόθηκε το εξορκιστικό επιχείρημα στις αντίθετες δυνάμεις ότι το πρότυπο ήταν βορειοαμερικανικής κοπής. Στον αμείλικτο πόλεμο που ακολούθησε, το διακύβευμα ήταν οι φερόμενες ως αντιδημοκρατικές διατάξεις του νόμου, που δεν ήταν συμβατές με τις παραδόσεις των 35 τελευταίων χρόνων. Βεβαίως και υπήρχαν «δημοκρατικότερες επιλογές» στα διάφορα ευρωπαϊκά παραδείγματα, αλλά στο τότε δίπολο στο υπουργείο, η καθαρά ευρωπαϊκή συζήτηση, που θα απομείωνε τα αρνητικά επιχειρήματα, και η υποστήριξη του νόμου θα ήταν πανεπιστημιακά ισχυρότερη, δεν επικράτησε. Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι η αρνητική επιχειρηματολογία, του υπουργού παιδείας του α΄ εξαμήνου του 2015, εναντίον του «νόμου Διαμαντοπούλου» στηρίχθηκε στην «αμερικανική καταγωγή» του, μακρινή από την «ευρωπαϊκή Ελλάδα» αφήνοντας προφανώς να εννοηθεί ότι ένα «αμιγώς ευρωπαϊκό παράδειγμα» θα μπορούσε να έχει άλλη αντιμετώπιση και να συζητηθεί (μελλοντικά).
Εδώ βρισκόμαστε λοιπόν σήμερα. Άραγε στην (ενδεχόμενη;) αναζήτηση του ευρωπαϊκού δημοκρατικότερου προτύπου; (φινλανδικού;). Νομίζω ότι ο κοσμοπολιτισμός των δύο ομοτίμων επικεφαλής των επιτροπών και η πολύχρονη τριβή τους με χώρους πολύ διαφορετικούς από εκείνους του σκληρού και εσωστρεφούς κομματικού-κυβερνητικού ιερατείου, με τις ίσως λιγότερες προσλαμβάνουσες (απ’ ότι των δύο επικεφαλής), θα τους επιτρέψει να σταθούν κατάλληλα απέναντι στην πραγματικότητα και τις ευρωπαϊκές υποχρεώσεις της χώρας, όπως άλλωστε ήδη γίνεται επειγόντως και με μαθητική επιμέλεια στο πεδίο της οικονομίας. Παρ’ όλες τις σοβαρές μεταξύ τους αντιθέσεις (στις ιδέες και το στυλ) και πάντα με το ερωτηματικό στην ικανότητα πειθούς απέναντι στους κομματικούς τους αναχρονιστές, οι δύο επικεφαλής των επιτροπών για τη μεταρρύθμιση μακάρι να δώσουν τον καλύτερο εαυτό τους για να επαναφέρουν από την Κατηραμένη Νήσο των Αζορών στην πραγματικότητα της ευρωπαϊκής ενδοχώρας τα παιδιά-απογόνους του νέου και της κόρης του Μπόστ.
Οι επικεφαλής των επιτροπών για τη μεταρρύθμιση μακάρι να επαναφέρουν από την «Κατηραμένη Νήσο των Αζορών» στην πραγματικότητα της ευρωπαϊκής ενδοχώρας τα παιδιά-απογόνους του νέου και της κόρης του Μπόστ.
Άλλωστε, υπάρχουν και τρία μάλλον ελπιδοφόρα μηνύματα στα οποία θα μπορούσε κανείς να τολμήσει μια τέτοια προσμονή:
Πρώτον, η δήλωση του Αντώνη Λιάκου (12/12/2015), για το ... «χρέος να επιστρέψουμε στ’ αγόρια και στα κορίτσια την κλεμμένη εφηβεία τους» που με συγκινεί ιδιαίτερα και νομίζω ότι θα ήταν τελικά το κλειδί στη λύση του όλου Εκπαιδευτικού Ζητήματος της χώρας (και ίσως όχι μόνο). Είχα ήδη χρησιμοποιήσει πριν λίγα χρόνια παρεμφερή λόγια και στη Βουλή και σε συνέντευξη, ότι από τα σοβαρά προβλήματα της χώρας είναι να συνεχίζουμε να «καίμε την εφηβεία των παιδιών μας» με την αναχρονιστική μας δευτεροβάθμια.
Εδώ, μιλώντας για τη «χρωστούμενη» ή την «καμμένη» εφηβεία, αξίζει να σημειωθεί και το πολύ πρόσφατο σχόλιο (19/12/2015) του επίσης ομότιμου καθηγητή Χριστόδουλου Στεφανάδη, της καρδιολογίας αυτός, περί της νεανικής επιθετικότητας: «αυτή η επιθετικότητα γίνεται ανεξέλεγκτη από την ορμονική θύελλα και την τεστοστερόνη που σαρώνει τον εφηβικό εγκέφαλο. Πώς αντιμετωπίζεται το φαινόμενο; Μα με διοχέτευση της νεανικής επιθετικότητας σε ευγενέστερα και παραγωγικά πεδία. Στην άμιλλα της μόρφωσης, της εργασίας, της παραγωγής, του αθλητισμού και της τέχνης. Προϋπόθεση βέβαια είναι να υπάρχει πρόσβαση σε όλα αυτά. Και πρωταρχικά στην εργασία...»
Δεύτερον, η αποδεδειγμένη μορφωτική αντίληψη του Κώστα Γαβρόγλου περί «Ψηφιακότητας», με ό,τι αυτό ευλόγως συνεπάγεται τον 21ο αιώνα...
Τρίτον, και πάνω απ’ όλα, η παρουσία του Διονύση Κλάδη στην Επιτροπή, του τρίτου ομότιμου, της πολιτικής της εκπαίδευσης αυτός, ίσως του μόνου που έχει σήμερα στη χώρα, από τη μακρά εμπειρία του στο υπουργείο Παιδείας και στο Συμβούλιο της Ευρώπης, την πλήρη εικόνα των διεργασιών και μετασχηματισμών που επιτελέστηκαν στο ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό σύστημα τα τελευταία 20 χρόνια, με όλα τα (πολλά) θετικά και τα όποια αρνητικά τους...
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Μπόστ, (1918 - 1995)