Αγαπητές μου συμπολίτισσες και αγαπητοί μου συμπολίτες,
είναι σήμερα πολύ μεγάλη η χαρά μου, αλλά και η τιμή που νιώθω, να βρίσκομαι στο σημερινό πάνελ και να κάθομαι δίπλα στον Καθηγητή μου Βαγγέλη Βενιζέλο.
Η σημερινή μου εισήγηση για το τελευταίο βιβλίο του Βαγγέλη Βενιζέλου θα μου επιτρέψετε να έχει και έναν άκρως προσωπικό τόνο, λόγω της πολύχρονης γνωριμίας μου με τον συγγραφέα και της επίδρασης που άσκησε όλα αυτά τα χρόνια στην πορεία μου ως επιστήμονα, δικηγόρο και ακαδημαϊκό.
Το 1985 και σε ηλικία 17 ετών εισήχθην στη Νομική Σχολή του Α.Π.Θ. όπου εκείνο τον Οκτώβριο το πρώτο μου μάθημα στη Σχολή ήταν Συνταγματικό Δίκαιο και με διδάσκοντα τον Βαγγέλη Βενιζέλο Εκείνος ήταν μόλις 28 ετών και ήδη είχε χαράξει μία αξιοζήλευτη ακαδημαϊκή πορεία. Από την πρώτη στιγμή μου έκανε εντύπωση η ρητορική του δεινότητα, η μεταδοτικότητά του και η ευρυμάθειά του. Σε εκείνο το μάθημα ήταν που «σκάλωσε» μπροστά μου και χωρίς να με γνωρίζει με ρώτησε ενώπιον ενός ασφυκτικά γεμάτου ακροατηρίου με εκείνη την αστική του ευγένεια συνδυασμένη με την διακριτική και καλά κρυμμένη λεπτή ειρωνεία του : «συνάδελφε τι είναι Πολίτευμα ;». Όλο το αμφιθέατρο κρατούσε την αναπνοή του και μακάριζε το γεγονός ότι δεν ήταν κάποιος εκ των συμφοιτητών μου στη θέση μου. Μετά από κάποια δευτερόλεπτα απάντησα : «μα είναι αυτονόητο !». Καταλυτική η απάντησή μου καθώς αμέσως μετά ο Βαγγέλη Βενιζέλο μας έκανε ένα σπουδαίο μάθημα για τη σημασία των ορισμών στη Νομική Επιστήμη. Και από τότε κρατήσαμε μία σπουδαία γνωριμία, η οποία εμπεδώθηκε κατά τη φοίτησή μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικής Επιστήμης της Νομικής του Α.Π.Θ., όπου τότε όλοι Καθηγητές του Τομέα Δημοσίου Δικαίου όπως ο Βαγγέλη Βενιζέλος, ο Αντώνης Μανιτάκης και ο Βασίλης Σκουρής, αποτελούσαν την dream team του Δημοσίου Δικαίου της Χώρας και όλα τα πρόσωπα αυτά έπαιξαν σημαντικό ρόλο μετέπειτα στα δημόσια πράγματα της Χώρας με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.
Δεν υπάρχει ανιστόρητη Δημοκρατία. Η Δημοκρατία έχει μνήμη και άποψη.
Σημαντική παρακαταθήκη της διδασκαλίας του Βαγγέλη Βενιζέλου, που με επηρέασε προσωπικά καθοριστικά, είναι η επιστημονική διαπίστωση ότι το Δίκαιο δεν είναι ουδέτερο. Το Δίκαιο είναι πολιτικοποιημένο και ιδεολογικοποιημένο. Υπάρχει προοδευτικό και συντηρητικό Δίκαιο. Μας έλεγε πάντα να είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι στους ουδέτερους. Τις πιο πολλές φορές η ουδετερότητα υποκρύπτει συντηρητικές και φασιστικές αντιλήψεις και πρακτικές. Ο Βαγγέλης Βενιζέλος με τίμησε με τον πρόλογό του στο βιβλίο μου «ΔΡΑΜΙΝΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ» το 2000 των εκδόσεων «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ».
Ο Καθηγητής του ο αείμνηστος Δημήτρης Τσάτσος είχε δηλώσει κάποτε σε μία συνέντευξή του : «ελπίζω κάποτε η Ελλάδα να συγχωρέσει το μυαλό του Βαγγέλη».
Ο Βαγγέλης Βενιζέλος είναι ένας πολιτικός – διανοούμενος. Ενώ είναι ένας σύγχρονος πολιτικός της δράσης, παράλληλα είναι και ένας στοχαστής του παρόντος. Έχει την σπάνια ικανότητα να βλέπει την μεγάλη εικόνα και έτσι να ερμηνεύει σωστά την εποχή του. Μπορεί και κάνει σήμερα, αυτό που κανονικά θα μπορούσε να κάνει μόνο ο ιστορικός του μέλλοντος. Σπάνιο χάρισμα. Έτσι, λοιπόν, και στο βιβλίο του δεν παραλείπει να ορίζει ακόμη και τα αυτονόητα. Γνωρίζει πολύ καλά πόσο χρήσιμη είναι η υπενθύμιση του αυτονόητου, όπως και ότι οι ορισμοί αλλάζουν περιεχόμενο ανάλογα με την ιστορική εποχή.
Αναφέρει λοιπόν :
Η Ευρωπαϊκή Δημοκρατία είναι συνώνυμη της φιλελεύθερης Δημοκρατίας, της συνταγματικής Δημοκρατίας και της δυτικής Δημοκρατίας. Επομένως, όταν αναφερόμαστε στην Ευρωπαϊκή Δημοκρατία εννοούμε τη σύγχρονη αντιπροσωπευτική Δημοκρατία που μαζί με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τις εγγυήσεις του Κράτους Δικαίου είναι το θεσμικό και ιστορικό κεκτημένο της νεωτερικότητας. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση που αμφισβητείται και διαταράσσεται στις μέρες μας, από μία σειρά ασύμμετρων απειλών, εδράζεται στην Ευρωπαϊκή Δημοκρατία και στο ευρωπαϊκό κεκτημένο.
Δεν υπάρχει ανιστόρητη Δημοκρατία. Η Δημοκρατία έχει μνήμη και άποψη. Η Δημοκρατία είναι σε μία αέναη ιστορική και εξελικτική πορεία. Έτσι, λοιπόν, και Σύνταγμα χωρίς ιστορική μνήμη δεν υπάρχει.
Κατά τον συγγραφέα, ένα αυστηρό θεσμικά Σύνταγμα, διατηρώντας το άρθρο 110 ανέπαφο στο χρόνο, είναι ένα Σύνταγμα που διαφυλάσσει τις δημοκρατικές και δικαιοκρατικές εγγυήσεις.
Ο Βαγγέλης Βενιζέλος ανιχνεύει και τη σχέση του Συντάγματος με την κρίση και τα μνημόνια. Προσπαθεί να αναδείξει τη σχέση των συνταγματικών εγγυήσεων με την ασύμμετρη απειλή της δημοσιονομικής κατάρρευσης. Υπονοεί με τρόπο εμφανή και αγωνιώδη ότι κατά την περίοδο της κρίσης και της εφαρμογής των μνημονίων στη χώρα μας μετακινούνται δραματικά τα όρια και οι κόκκινες γραμμές των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων, καθώς σταθμίζονται καινοφανή έννομα αγαθά που χρήζουν υπέρτερης προστασίας, όπως είναι η κανονικότητα της κοινωνικής και οικονομικής ζωής, η δραματική φτωχοποίηση και αποτροπή αυτής. Δεν παύει ο Βαγγέλης Βενιζέλος να μιλά και να σκέφτεται ως διανοούμενος ενώ ταυτόχρονα είναι πολιτικός της πράξης και της δράσης.
Ο Βαγγέλης Βενιζέλος μας θυμίζει, επίσης, κάτι που ίσως είναι αντιδημοφιλές. Είναι όμως απολύτως αναγκαίο στις μέρες μας. Ότι η δημοκρατικότητα των δημοψηφισμάτων αποτελούν σε πολλές περιπτώσεις τη φενάκη της Δημοκρατίας. Ότι η εντεινόμενη κρίση της ευρωπαϊκής φιλελεύθερης Δημοκρατίας και η ροπή προς την αυταρχική μη φιλελεύθερη Δημοκρατία συνδέεται σε πολλές χώρες με τη διοργάνωση δημοψηφισμάτων, τα οποία αποτελούν την αφορμή να επωάζονται διάφορες εκδοχές του εθνικολαϊκισμού.
Η μεγάλη πρόκληση της εποχής μας είναι η εσωτερική υπονόμευση της ίδιας της φιλελεύθερης και αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Αυτή είναι η νεωτερική ιστορική και θεσμική κατάκτηση ως το σύγχρονο ιστορικό αιτούμενο. Οι θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας ή της ημιάμεσης (όπως λέγονται) λειτουργούν συμπληρωματικά και ενισχυτικά των πολιτικών αποφάσεων μόνο αν εφαρμόζονται με την αναγκαία θεσμική περίσκεψη. Στην αντίθετη περίπτωση ρευστοποιούν τη βούληση του εκλογικού σώματος με τρόπο που εμποδίζει τη σύνθεση των απόψεων που είναι αναγκαία σε μία πολυφωνική κοινωνία με πανσπερμία συμφερόντων. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα του ελληνικού δημοψηφίσματος 2015 και το δημοψήφισμα στο Ηνωμένο Βασίλειο που οδήγησε στο Brexit. Τόλμη, λοιπόν, για το αυτονόητο, αν και αντιδημοφιλές.
Ο Βαγγέλης Βενιζέλος δεν διστάζει να μας θυμίζει την εσωτερική και εξωτερική ανεξαρτησία του Δικαστή. Οι πεποιθήσεις και οι ιδεολογικές αναφορές του κάθε Δικαστή είναι απολύτως σεβαστές και ανεξάρτητες. Όμως, αυτό που θα πρέπει να μας ενδιαφέρει είναι η δικανικά ελεγχόμενη συνείδηση του δικαστή μέσω της ορθολογικότητας και της πληρότητας της δικανικής του σκέψης. Επίσης, πόσο μεγάλο ρόλο παίζει η προσωπικότητα του δικαστή και η αντίληψή του για τον θεσμικό του ρόλο. Εξηγεί με ενάργεια τη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ εννόμων αγαθών, που σε καμία περίπτωση δεν θα συγκρούονταν σε μία περίοδο κανονικότητας. Δοκιμάζεται η σχέση νομολογίας και οικονομικής κρίσης.
Πάλι μας θυμίζει το αυτονόητο. Για να ελέγχονται δικανικά οι προσβολές κεκτημένων και δικαιωμάτων των πολιτών από τη Διοίκηση, προϋπόθεση είναι να υπάρχει Κράτος που καταβάλλει μισθούς, συντάξεις και εκδίδει διοικητικές πράξεις. Καμία συζήτηση επί δικαιωμάτων και δημοκρατίας δεν θα είχε καμία σημασία, αν είχαμε βρεθεί σε κατάσταση ασύντακτης χρεοκοπίας.
Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός του και τα fake news σε συνδυασμό με τις πολιτικές συμπεριφορές. Τονίζει ο συγγραφέας ότι τα fake news είναι μια πολύ παλιά ιστορία η οποία πάντα επηρέαζε τις πολιτικές συμπεριφορές. Αν αυτό ήταν πάντα ενοχλητικό, ακόμη περισσότερο σήμερα που τα fake news, μέσω του διαδικτύου και της τεχνολογίας, επηρεάζουν και την ίδια την ευστάθεια του συστήματος. Τώρα, πλέον, το ζήτημα αυτό είναι πολυπαραγοντικό, πολύπλοκο και χαοτικό. Το ότι είναι χαοτικό δεν σημαίνει ότι είναι ασυνάρτητο. Ίσα ίσα είναι μέρος ενός μεγαλύτερου και βαθύτερου σύγχρονου προβλήματος. Αυτό της αλλοιωμένης πραγματικότητας. Μόνο αν μπορέσουμε να δούμε και εποπτεύσουμε την πολύ μεγάλη εικόνα, θα μπορέσουμε να ελέγξουμε και να τιθασεύσουμε τις συνέπειες του φαινομένου. Αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση της εποχής μας κατά τη γνώμη μου.
Ο Βαγγέλης Βενιζέλος έχει άποψη ολοκληρωμένη και με επίγνωση ιστορική για την θρησκευτική ελευθερία και τη θέση της Ορθοδοξίας στην κοινωνία μας, αλλά και στον διεθνή χώρο.
Κρατώ δύο επισημάνσεις του :
- Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι εντός της εθνικής και διεθνούς έννομης τάξης πρωτίστως συλλογικό υποκείμενο και φορέας της ίδιας της θρησκευτικής ελευθερίας. Ορθοδοξία και θρησκευτική ελευθερία είναι ένα και το αυτό.
- Θα πρέπει να σκεπτόμαστε την Ορθόδοξη Εκκλησία ως Εκκλησία της μειονότητας και όχι μόνο της πλειονότητας όπως είναι στη Χώρα μας. Για να έχουμε μία ολοκληρωμένη αντίληψη και μία αίσθηση της σημασίας που έχει η ίση μεταχείριση οφείλουμε να σκεπτόμαστε και το Οικουμενικό Πατριαρχείο στη Τουρκία, όπως και εκεί που βρίσκονται οι εκασταχού επαρχίες του Θρόνου, που είναι παντού μειονότητες.
Ο Βαγγέλης Βενιζέλος απαντά και στο ερώτημα τι είναι το μνημόνιο. Εξηγεί ότι είναι οι νόμοι και οι ρυθμίσεις της εσωτερικής ελληνικής έννομης τάξης με περιεχόμενο τις διεθνείς συμβάσεις, τις διεθνείς δανειακές συμβάσεις και τις διακρατικές συμφωνίες της Ελληνικής Δημοκρατίας. Αυτό που μου έκανε εντύπωση ήταν η ανάγκη του να επισημάνει ότι όλη αυτή η νομοθετική ύλη δε μπορεί να εκφεύγει του νομολογιακού ελέγχου της συνταγματικότητας. Δεν επιτρέπει στους δικαστές να αποφύγουν τη βάσανο του ελέγχου αυτού. Όπως όλοι οι νόμοι έτσι και αυτοί υπόκεινται στον διάχυτο συνταγματικό νομολογιακό έλεγχο. Γράφει χαρακτηριστικά : Θα το πιεί και ο δικαστής το πικρό ποτήρι αφού έχουμε Κράτος Δικαίου. Και η δικαστική εξουσία οφείλει να αναλάβει ένα μέρος του κόστους εφαρμογής του μνημονίου έναντι της κοινωνίας.
Κυρίες και Κύριοι,
αντί επιλόγου σας παραθέτω τη χαρακτηριστική άποψη του Βαγγέλη Βενιζέλου για τα δικαιώματα :
Η αλήθεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η Δημοκρατία είναι είδη πρώτης ανάγκης και όχι «πολυτέλειες». Όταν τα στερηθούμε ή καταλυθούν τότε θυμόμαστε ότι είναι τα απαιτούμενα και όχι οι πολυτέλειες. Αλλά τότε είναι αργά.
Κλείνοντας την εισήγησή μου να σας πω και την προσωπική μου γνώμη για τον Καθηγητή μου. Η Ελλάδα δε μπόρεσε ακόμη να του συγχωρέσει το μυαλό του. Ελπίζω να γίνει κάποια στιγμή και σύντομα διότι μόνο να κερδίσουμε έχουμε εμείς, η χώρα, η πατρίδα και το Έθνος μας.
Σας ευχαριστώ πολύ.
* Το κείμενο αποτελεί την ομιλία του Γρηγόρη Μιχαηλίδη στην παρουσίαση του βιβλίου του Ευ. Βενιζέλου στη Δράμα (24.2.2019)
Αναλυτικά για την εκδήλωση δείτε εδώ: https://ekyklos.gr/ev/658-24-2-2019-drama-parousiasi-tou-vivliou-tou-ev-venizelou.html
24.2.2019, Δράμα: Παρουσίαση του βιβλίου του Ευ. Βενιζέλου from Evangelos Venizelos on Vimeo.