Ευχαριστώ το ίδρυμα Hanns Seidel και τον Κύκλο Ιδεών για την ευκαιρία που μου δίνουν να παρουσιάσω σήμερα σκέψεις που αποτελούν το κέντρο του πολιτικού προβληματισμού στην Τουρκία για πολλές δεκαετίες. Επιτρέψτε μου να προσθέσω στις ευχαριστίες και μια ακόμα προσωπική αναφορά στο χώρο που μας φιλοξενεί σήμερα, στο Ινστιτούτο Γκαίτε, που το συνδυάζω πάντα με την αντίσταση στην δικτατορία. Έχω λοιπόν καθήκον να αναφερθώ στη μνήμη του Γιοχάνες Βάϊσερτ, του τότε διευθυντή του Ινστιτούτου και την ουσιαστική συμπαράστασή του στη δράση μας κατά της δικτατορίας με τον Γιοχάνες, διακεκριμένο ελληνιστή, συναντηθήκαμε ξανά στην Κωνσταντινούπολη, εγώ ως ανταποκριτής του Αθηναϊκού Πρακτορείου και αυτός ως διευθυντής του Ινστιτούτου, όπου άφησε μια εξίσου σημαντική παρακαταθήκη την ουσιαστική συμβολή του στην οργάνωση του σήμερα καθιερωμένου πλέον και αναγνωρισμένου διεθνώς θεσμού της ΜΠΙΕΝΑΛΕ της Κωνσταντινούπολης.
Το θέμα των σχέσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την Τουρκία δεν είναι θέμα πολιτικό ή έστω γεωπολιτικό, ακόμα περισσότερο δεν είναι ζήτημα διπλωματικής δραστηριότητες και διαπραγματευτικής στρατηγικής. Είναι γενικότερο πολιτισμικό θέμα, είναι γενικότερο θέμα ταυτοτήτων και του τρόπου που και οι δυο πλευρές προσλαμβάνουν τις έννοιες που προσδιορίζουν αυτή τη συζήτηση. Υπάρχει κάποια σχέση στον τρόπο που οι έννοιες αυτές αλλάζουν και στις δυο πλευρές της εξίσωσης; Οι έννοιες αυτές μεταλλάσσονται αλληλόεπηρεαζόμενες; Η αλλαγή της μίας πλευράς προκαλεί αλλαγές στη άλλη, αλλά δεν μεταβάλλονται ομοιόμορφα, ή έστω ταυτόχρονα.
Για πολλούς αιώνες η αντιπαλότητα της ευρωπαϊκής με την τουρκική ταυτότητα αποτελούσε το κυρίαρχο στοιχείο της ιστορίας. Ο Τούρκος the Turk ll Turco - ένα όνομα που χρησιμοποιείται περισσότερο στη χριστιανική Δύση και λιγότερο στην οθωμανική επικράτεια- είναι ο αντίπαλος της χριστιανοσύνης. Είναι ο πόλος γύρω από τον οποίο συγκροτείται η ιδέα της Ευρώπης. Η αντιπαλότητα προς τον “άπιστο” μουσουλμάνο, έννοια που κυριαρχεί στην καθολική κυρίως Ευρώπη, οργανώνει κατά κάποιο τρόπο την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Αλλά και αργότερα, στην Ευρώπη του διαφωτισμού η έννοια κυριαρχεί -ως συλλογική φαντασίωση για τη σουλτανική εξουσία στην οθωμανική αυτοκρατορία-, είναι η έννοια της ανατολικής δεσποτείας. Ο Σουλτάνος διαδέχεται έτσι τους βασιλείς των Περσών τον Ξέρξη και τον Δαρείο και αναβιώνει τη ρομαντική νεοκλασική πρόσληψη της ιστορίας, όπου η δημοκρατία των Αθηνών σώζει την ελευθερία και την ανθρωπότητα, σε ηρωικές μάχες που τιμώνται ακόμα.
Η σύγκρουση του ελληνικού κράτους με την οθωμανική δεσποτεία γίνεται έτσι μια εύκολη εκλαΐκευση των πολύπλοκων εξελίξεων που χαρακτηρίζουν την οθωμανική μεταρρύθμιση Τανζιμάτ και την περίοδο της νεωτερικότητας, αλλά και της διάλυσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έτσι ένα πολύ ισχυρό Πανευρωπαϊκό κίνημα φιλελληνισμού βλέπει τη μάχη του Πέτα ως συνέχεια της μάχης των Αθηναίων εναντίον του Ξέρξη. Όλα αυτά συνιστούσαν μέχρι τώρα τον ακαδημαϊκή συζήτηση. Όχι πλέον.
Η ιδέα της Ευρώπης στην Τουρκία λειτουργεί με τρόπο ανάλογο με αυτόν που λειτουργεί και στη Βρετανία.
Η πολύπλοκη κρίση που πλήττει την Ευρώπη σε συνδυασμό με την έξαρση του μεταναστευτικού ζητήματος δίνει πλέον κεντρική θέση στη συζήτηση αυτή. Η σχέση ΕΕ - Τουρκίας, είναι πλέον κεντρικό ζήτημα, όσο κι αν προσπαθούμε να το αποφύγουμε. Δεν θα πρέπει να κανένα τρόπο να υποτιμούμε την επιρροή που έχουν αυτές οι πολιτισμικές διαστάσεις στο πολιτικό γίγνεσθαι Άλλωστε η κρίση που συνοδεύει το Brexit δεν μας αφήνει κανένα τέτοιο περιθώριο. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι σχέσεις της ΕΕ με την Τουρκία είναι το πρώτο θέμα που θα πρέπει να αντιμετωπιστεί, κάθε άλλο. Αλλά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι για να φτάσουμε σε κάποια σταθερή και λειτουργική οργάνωση της ευρωπαϊκής ηπείρου, θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε και αυτό το θέμα.
Η εμπειρία μου στην παρατήρηση και καταγραφή των κινήσεων της τουρκικής σκηνής τα τελευταία 30 χρόνια, υπογραμμίζει ότι δεν σημειώθηκαν μόνο εντυπωσιακές αλλαγές στην τουρκική σκηνή, αλλά και εντυπωσιακές αλλαγές στη δική μας ερμηνεία και κατανόηση των κινήσεων αυτών. Επειδή η δημοσιογραφία είναι κατά κάποιο τρόπο η άμεση ιστορία, είναι μία άσκηση ελέγχου των ορίων μέσα στα οποία μπορεί να κινηθεί μία διήγηση. Τι μπορεί να γίνει αποδεκτό, τι είναι εκτός ορίων. Αξιολογούμε τα δεδομένα με βάση τη δυνατότητα μας να επικοινωνήσουμε με το νοητό ακροατήριο μας το καθημερινό πολίτη. Το μεγαλύτερο πρόβλημα ενός ξένου ανταποκριτή, δεν είναι να είναι ενήμερος για το τι συμβαίνει στη χώρα που καλύπτει, όσο το να διατηρεί την επαφή του με τον τρέχοντα στη χώρα του λόγο.
Συνεπώς με μία έννοια αυτό που συζητάμε σήμερα είναι το πώς θα ενταχθεί η Τουρκία στο νέο Ευρωπαϊκό αφήγημα -για να χρησιμοποιήσουμε τρέχουσες διατυπώσεις. Αλλά η Τουρκία σήμερα δεν είναι τόσο εύκολη όσο η Τουρκία που εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ και στην άμυνα της Δύσης απέναντι στη Σοβιετική απειλή. Την περίοδο εκείνη η Τουρκία προσλάμβανε την ένταξη της στο ΝΑΤΟ ως μια κίνηση αλληλεγγύης της Δύση που αναλάμβανε να προστατεύει την Τουρκία από τον προαιώνιο εχθρό τη Ρωσία !
Σήμερα όμως μιλάμε για μια εντελώς διαφορετική Τουρκία. Είναι πολύ περισσότερο ισλαμίζουσα, πολύ περισσότερο ανεκτική στις θρησκευτικές δραστηριότητες, έχει χάσει ένα χαρακτηριστικό που ήταν εύκολο να γίνει σεβαστό στην Ευρώπη : τον αντικληρικαλισμό, τη μαχητική λαϊκότητα, laicite , βασική κληρονομιά της Γαλλικής επανάστασης που με πολλούς τρόπους μπορούμε να βρούμε ζωντανή στην προηγούμενη Τουρκία, στην Τουρκία που ουσιαστικά διαλύθηκε με την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016. Αυτό είναι το εύκολο.
Η σημερινή εξουσία χρησιμοποιεί το Ισλάμ, το χρησιμοποιεί όμως για λόγους πολιτικούς, για λόγους δημιουργίας δηλαδή μιας εκλογικής πελατείας και αντιπροσωπευτικής νομιμοποίησης, και το χρησιμοποιεί με τρόπους που μας είναι οικείοι, ακολουθώντας τις διαδρομές του εθνικισμού δημιουργεί ένα είδος Ισλάμο- τουρκικής σύνθεσης. Οι κινήσεις αυτές πολύ εύκολα μπορεί να πέσουν θύματα απλοποιήσεων. Δεν θέλουμε να δούμε ότι αυτά δεν συμβαίνουν μόνο στην Τουρκία, συμβαίνουν και στις καλύτερες δυτικές δημοκρατίες. Εδώ χρειάζεται προσοχή και συνειδητή προσπάθεια να ξεπεράσουμε τις εύκολες απλοποιήσεις.
Από την άποψη αυτή θεωρώ ότι η ιδέα της Ευρώπης λειτουργεί στην Τουρκία, με τρόπο ανάλογο με αυτόν που λειτουργεί και στη Βρετανία. Είναι εύκολο να δημιουργηθεί ένα αντιευρωπαϊκό κίνημα που θα στηρίζεται στα λαϊκιστικά στερεότυπα των σταυροφοριών και της χριστιανικής εχθρότητας προ το Ισλάμ, αλλά όταν το κίνημα αυτό έρχεται αντιμέτωπο με τις πραγματικές συνέπειες του κηρύγματος του, καταρρέει.
Στην Τουρκία μπορούμε εύκολα να διακρίνουμε τους αντιευρωπαϊστές, είναι άλλωστε λίγοι, κινούνται στους εθνικιστικούς κύκλους με ανάλογες αντιλήψεις για την κυριαρχία που έχει ο Μπόρις Τζόνσον. Και οι φονταμενταλιστές ισλαμιστές που και αυτοί κινούνται στο περιθώριο του ισλαμικού φάσματος. Οι υπόλοιπες δυνάμεις με τον έναν ή τον άλλο τρόπο θα κάνουν ότι είναι δυνατόν για να υπηρετήσουν την Ευρωπαϊκή ιδέα.
Στην Ευρώπη δεν μπορώ να δω ποιοι θα είναι οι σύμμαχοι της ενσωμάτωσης της Τουρκίας στο Ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Η συζήτησή μας γίνεται την επαύριο μιας πολύ μεγάλης απογοήτευσης, απογοήτευσης και στην Ευρώπη αλλά απογοήτευσης και στην Τουρκία.
Το ΑΚΠ το Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης στην Τουρκία που υποσχόταν να οργανώσει αποτελεσματικά τις σχέσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση, οδηγήθηκε σε έναν αυταρχισμό που δικαίωσε την καχυποψία των πιο ανάλγητων αντιπάλων του Ερντογάν. Πάντα έλεγαν ότι ο Ερντογάν και το κόμμα αυτό χρησιμοποιούν την Ευρώπη και τη δημοκρατία ως όχημα για να πετύχουν τον στόχο του ελέγχου της εξουσίας.
Στην Τουρκία όμως οι δυνάμεις που πιστεύουν στην Ευρώπη ζουν τη δική τους απογοήτευση. Η απόρριψη από την Ευρωπαϊκή Ένωση και κυρίως η ωμή και δημόσια εγκατάλειψη κάθε προοπτικής ένταξης της Τουρκίας -μετά τον Νικολά Σαρκοζί- , προκάλεσε καταιγιστικές αλλαγές. Και στις δύο πλευρές οι επιλογές που έγιναν, ήταν οδυνηρές και ίσως αναπόφευκτες. Η ρητορική Σαρκοζί ίσως να ήταν περιττή, αλλά η δυνατότητα μιας νέας διεύρυνσης πριν αφομοιωθεί η μεγάλη διεύρυνση μετά τον ψυχρό πόλεμο δεν ήταν ρεαλιστική. Θα οδηγούσε σε άλλου είδους τραγωδία στην Ευρώπη.
Εξίσου μη ρεαλιστικό είναι να περιμένουμε ότι ένας ηγέτης στην Τουρκία, ο Ερντογάν η όποιος άλλος άλλος στη θέση του, θα εφαρμόζει -δίκην μνημονίων- έναν ατελείωτο κατάλογο μεταρρυθμιστικών μέτρων τα οποία προσάρμοσαν την Τουρκία στο Ευρωπαϊκό υπόδειγμα, χωρίς κάποιο χειροπιαστό αντάλλαγμα , χωρίς κάποια ηθική ή άλλη συμπαράσταση από την Ευρωπαϊκή πλευρά. Γιατί θεωρούμε φυσικό τον ρόλο της Ευρώπης στην αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα την Ισπανία και την Πορτογαλία, ενώ θεωρούμε ότι η Τουρκία έφτασε στον ίδιο στόχο, μαστιγωμένη από Ευρωπαίους επιθεωρητές που θα υποδείκνυαν πάντα τι μένει ακόμα να γίνει; Αν στην Βρετανία, με επίσης με αυτοκρατορικό παρελθόν, η παραχώρηση της κυριαρχίας θέριεψε το Brexit, τι θα μπορούσε να γίνει στην Τουρκία;
Από τη άλλη όμως, χωρίς τη Βρετανία από την Ατλαντική πλευρά και την Τουρκία από την Ανατολική πλευρά δεν μπορεί να υπάρξει ολοκλήρωση της Ευρώπης. Το σχήμα που θα προκύψει χωρίς τη Βρετανία και την Τουρκία, θα είναι μια χριστιανική Ένωση που δεν θα αντιστοιχεί σε καμία από τις ανάγκες που με σαφήνεια δείχνει να έχει ο νέος κόσμος που έρχεται
Είμαι επίσης πεπεισμένος και από την τουρκική μου εμπειρία αλλά και από τα «μαθήματα» του Brexit, ότι αυτό δεν είναι κάτι που πρόκειται να συμβεί ή ότι θα συμβεί εύκολα. Είναι μία διαδικασία που θα προχωρήσει σε αρκετά στάδια, δεν θα ολοκληρωθεί στον βραχύ χρόνο. Είναι θέμα του μακρύ χρόνου. Η περίπτωση της Τουρκίας μπορεί να μας φαίνεται ακόμα δυσκολότερη από τη Βρετανική περίπτωση, λόγω της προϊστορίας στην οποία αναφέρθηκε στην αρχή και του Ισλάμ βεβαίως. Αλλά και πάλι νομίζω ότι θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στο να αναδείξουμε τις πραγματικές ιστορικές διαστάσεις . Η σημερινή Τουρκία αντιστοιχεί στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Συνεπώς, γεωπολιτικά, δεν τίθεται κανένα θέμα ταυτότητας ένταξης. Μετά τις μεταρρυθμίσεις του λεγόμενου Τανζιμάτ ανήκει επίσης στον Ευρωπαϊκό χώρο της κοσμικότητας, secularisme, και του κράτους δικαίου. Αλλά το μέγεθος και η στρατηγική της θέση θέτει θέματα που θα πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε σοβαρά.
* Ομιλία Άλκη Κούρκουλα στην εκδήλωση του Κύκλου Ιδεών σε συνεργασία με το Hanns Seidel Stiftung, που πραγματοποιήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2018 στο Ινστιτούτο Γκαίτε, με θέμα: «Οι σχέσεις ΕΕ – Τουρκίας: Αδιέξοδο ή Προοπτική;»
Περισσότερα από την εκδήλωση, δείτε εδώ: https://www.ekyklos.gr/ev/627-20-11-2018-athina-oi-sxeseis-ee-tourkias-adieksodo-i-prooptiki.html