O Kenneth Waltz είχε προβλέψει ότι το ΝΑΤΟ θα διαλυθεί μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Βεβαίως και αποτελεί πρόκληση, όχι μόνο η πρόβλεψη εντός ενός τόσο δύσκολου ακαδημαϊκού αντικειμένου όπως είναι οι Διεθνείς Σχέσεις, αλλά και ο νομιναλισμός αυτός καθαυτός. Η «διάλυση» μπορεί να εννοείται ως συρρίκνωση, ως αποσυντονισμός (σε σύγκριση πάντα με μια περίοδο που ένας οργανισμός σαν το ΝΑΤΟ είχε άρτιο έργο να παρουσιάσει) ή ως προσωρινή παρακμή. Σε κάθε περίπτωση ο Waltz δεν πέτυχε την πρόβλεψη της «διάλυσης» όμως έπιασε το νόημα της παρακμής του ΝΑΤΟ το οποίο όμως μπορεί να ανασυγκροτηθεί ακολουθώντας τις σωστές πρακτικές. Ποιοι είναι οι παράγοντες που οδηγούν το ΝΑΤΟ σε δυσκολίες; Ποιες προτάσεις μπορούν να γίνουν οδηγοί για μια περίοδο αναγέννησης του Βορειοατλαντικού Συμφώνου;

Η δομή του διεθνούς συστήματος

Από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ μέχρι και το τρομοκρατικό χτύπημα της 9/11, ο κόσμος φαίνεται πως ήταν δομημένος εντός μιας «μονοπολικής στιγμής» όπως ονόμασε ο Krauthammer την περίοδο παντοδυναμίας των ΗΠΑ. Ο Samuel Huntington ονόμασε τον τύπο του διεθνούς συστήματος εκείνης της περιόδου ως ''υβριδικό μονο-πολυπολικό σύστημα'' στο οποίο ναι μεν δρούσαν δυνάμεις αρκετές πέραν των ΗΠΑ αλλά καμία δύναμη ή συνδυασμός δυνάμεων δεν ήταν διατεθειμένες να αναθεωρήσουν το διεθνές status quo στην πρωτοκαθεδρία του οποίου βρίσκονταν οι ΗΠΑ. Από εκεί και μετά, σταδιακά τα μερίδια κατανομής ισχύος άλλαξαν και νέες δυνάμεις, μείωσαν την απόσταση που χώριζε τις ΗΠΑ από αυτές τις δυνάμεις. Η εντυπωσιακή άνοδος της Κίνας, η ταχεία ανασυγκρότηση της Ρωσικής Ομοσπονδίας και η διεύρυνση της ΕΕ που συνοδεύτηκε από οικονομική ανάπτυξη μέχρι και την κρίση της ΕΖ τα έτη 2009-2010, άλλαξαν τον διεθνή καταμερισμό ισχύος. Ο Waltz ως θιασώτης του συστημικού/δομικού ρεαλισμού, εξέτασε κυρίως αυτήν την παράμετρο όταν έκανε τη δυσοίωνη πρόβλεψη για το μέλλον του ΝΑΤΟ. Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου (άρα και το τέλος ενός χαλαρού διπολικού συστήματος) δημιούργησε φυγόκεντρες δυνάμεις που θα αποδυνάμωναν τη συμμαχία του ΝΑΤΟ.

H συνοχή του ΝΑΤΟ είναι συνυφασμένη με το ίδιο του το μέλλον.

Η Ευρωατλαντική Απόκλιση  

Το μυστικό επιτυχίας του Πρώτου Κόσμου έναντι του Δεύτερου Κόσμου κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, στηρίχθηκε εν πολλοίς στη συνοχή του δυτικού κόσμου και στη συσπείρωσή του. ΗΠΑ και Δυτική Ευρώπη, είχαν έναν συγκεκριμένο στόχο να πετύχουν ο οποίος ήταν υπαρξιακός. Η μη συμμόρφωση με τους κανόνες και τις νόρμες που θεσπίστηκαν τόσο με την ΕΚΑΧ (Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα) που έγινε το κύτταρο της μετέπειτα ΕΟΚ και τελικά, ΕΕ, όσο και με τους κανόνες του ΝΑΤΟ και του Μπρέτον Γουντς, θα οδηγούσε σε περιπέτειες τα κράτη της Δύσης τα οποία θα αλώνονταν από την κοσμοθεωρία της ΕΣΣΔ. Από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, δεν κατέστη σαφής ο στόχος του Δυτικού Κόσμου. Στις θεωρίες που περιγράφουν και αναλύουν τη δημιουργία συμμαχιών ή διεθνών καθεστώτων και οργανισμών, γίνεται μνεία στη σημασία που έχει η αίσθηση ότι ομάδα κρατών έχει προσδιορίσει κοινή απειλή. Η διεθνής τρομοκρατία και η καταπολέμησή της, μετά την 9/11 δεν έφερε - παρά μόνο προσωρινά - την εκ νέου ομογενοποίηση της Δύσης. Γαλλία και Γερμανία αντέδρασαν στους πολέμους του Ιράκ και του Αφγανιστάν ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιταλία και η Ισπανία, έδειξαν να συμμερίζονται τους σχεδιασμούς των Αμερικανών συμμάχων εντός του ΝΑΤΟ. Το ΝΑΤΟ εμφάνισε το πρώτο του σοβαρό ρήγμα. Ο Charles Kupchan, πρώην σύμβουλος του προέδρου Κλίντον είχε περιγράψει ως «σχιζοφρενική» τη σχέση ΕΕ-ΗΠΑ στο έργο του «Το Τέλος της Αμερικανικής Εποχής» στο κομμάτι της χειραφέτησης της Ευρώπης από τις ΗΠΑ. Από τη μια πλευρά, η ΕΕ δεν κατόρθωνε να επιλύσει ακόμη και εντός της Γηραιάς Ηπείρου ζητήματα (πχ Βοσνία, Κόσοβο) και οι ΗΠΑ προσπαθούσαν να πείσουν την ΕΕ να γίνει τοποτηρητής στη διευθέτηση τέτοιων ζητημάτων. Από την άλλη, όταν γινόταν κουβέντα για Ευρωστρατό, οι ΗΠΑ δυσανασχετούσαν.

Η Ρωσία και η Τουρκία: Δύο διαφορετικά παραδείγματα που καλείται να επιλύσει το ΝΑΤΟ

H μετάβαση από το υβριδικό διεθνές σύστημα στο οποίο δεσπόζουσα θέση είχαν οι ΗΠΑ, σε ένα πολυπολικό τύπο διεθνούς συστήματος, είχε επιπτώσεις και εντός του ΝΑΤΟ. Η Ρωσία υιοθέτησε ως στρατηγική της το ''διαίρει και βασίλευε'' εντός του Βορειοατλαντικού Συμφώνου, θεωρώντας σε αυτήν περίοδο, τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ έχουν πολύ διαφορετικά συμφέροντα μεταξύ τους, κάτι που φάνηκε στον Πόλεμο του Ιράκ. Επιπρόσθετα, η Ρωσία αντιλήφθηκε ακόμη ένα ρήγμα που προϊόντος του χρόνου, ολοένα και βάθαινε. Το ρήγμα στις ευρωατλαντικές σχέσεις. Τα περισσότερα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ ήταν κράτη που ανήκαν στην ΕΕ και η οικονομική ανάπτυξή τους, βασιζόταν εν πολλοίς στο ρωσικό φυσικό αέριο. Έτσι, στη Σύνοδο του Βουκουρεστίου, η αμερικανική βούληση να εισέλθουν στο ΝΑΤΟ, Ουκρανία, Γεωργία, δεν έγινε δεκτή. Σήμερα, η Ρωσία μέσα από τις ειδικές σχέσεις που έχει με την Τουρκία, στην οποία πούλησε το αντιαεροπορικό σύστημα S-400, επηρεάζει έτι περαιτέρω τη συνοχή του ΝΑΤΟ.

Η Τουρκία αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα το οποίο αναδεικνύει τις προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει το ΝΑΤΟ στο άμεσο μέλλον. Η Γαλλία ήδη διαμαρτυρήθηκε στο ΝΑΤΟ για την αντισυμμαχική συμπεριφορά της Τουρκίας στη Λιβύη. Το ίδιο έχει κάνει και η Ελλάδα αρκετές φορές. Η αγορά του ρωσικού οπλικού συστήματος S-400 αποτελεί σαφή απόκλιση από τα καθήκοντα που έχουν τα κράτη-μέλη εντός του ΝΑΤΟ. Και τα δύο παραδείγματα αποδεικνύουν ότι το Βορειοατλαντικό Σύμφωνο, πάσχει από μηχανισμούς διευθέτησης διαφορών που προκύπτουν εντός της Συμμαχίας. Η δημιουργία τέτοιων μηχανισμών, δεν θα αποτελέσει ένδειξη «αποσυντονισμού» του ΝΑΤΟ αλλά απεναντίας, θα αποδείξει ότι το ΝΑΤΟ προσαρμόζεται στη νέα πραγματικότητα.

Η Κίνα και η διεύρυνση προς ανατολάς

Το ΝΑΤΟ έχει ήδη επαναπροσδιορίσει τον ρόλο του αναφορικά με το κομμάτι των ασύμμετρων απειλών. Ο υβριδικός πόλεμος δεν ασκείται πλέον μόνο από τρομοκρατικές οργανώσεις αλλά και από κράτη. Παρόλα αυτά, όπως αναφέρθηκε, τόσο η συστημική αλλαγή (μετάβαση σε πολυπολικό σύστημα) όσο και η έλλειψη μηχανισμών διευθέτησης ενδο-νατοϊκών που θα ενισχύουν τους δεσμούς των κρατών-μελών του ΝΑΤΟ και τη συνοχή του, οδηγούν στην ανάγκη προσαρμογής στις νέες συνθήκες. Στην τελευταία Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ τον Δεκέμβριο του 2019, η Κίνα αναφέρθηκε για πρώτη φορά στα πρακτικά. Η κοινή αίσθηση απειλής, είναι αποδεδειγμένο ότι ενισχύει τη συνοχή οργανισμών και συμμαχιών. Η Κίνα ακόμη δεν έχει ονομαστεί ρητά ως «αντίπαλος», ωστόσο δε θα ήταν εκτός πραγματικότητας υπόθεση το οτι το ΝΑΤΟ μπορεί να διευρυνθεί προς την Ανατολική Ασία, στην οποία υπάρχουν χώρες που ανησυχούν για την σταθερή κινεζική άνοδο. Επομένως, η συνοχή του ΝΑΤΟ είναι συνυφασμένη με το ίδιο του το μέλλον. Η προσαρμογή του Βορειοατλαντικού Συμφώνου στον νέο τύπο διεθνούς συστήματος, θα επιτρέψει όχι μόνο στον ίδιο τον οργανισμό να επαυξηθεί αλλά θα καταστήσει ξανά λειτουργικές τις ευρωατλαντικές σχέσεις οι οποίες οφείλουν να βελτιωθούν.

* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: Honoré Daumier (1863), The Chess Players