* Μπορεί το ΕΣΠΑ να ανταποκριθεί στις προσδοκίες που του αποδίδουμε;
Ένα από τα οφέλη της συμμετοχής της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ίσως το πιο ορατό σε όλους, είναι η εισροή κονδυλίων για την υλοποίηση επενδύσεων, δημόσιων ή ιδιωτικών. Κονδύλια που ξεκίνησαν τη δεκαετία του 1980 με τα πρώτα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα, έγιναν Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης και είναι γνωστά σήμερα ως ΕΣΠΑ.
Τι είναι το ΕΣΠΑ;
Η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτουργεί στο πλαίσιο επταετών προγραμματικών περιόδων, ο προϋπολογισμός της καλύπτει δηλαδή μία περίοδο επτά ετών, και τα συνολικά έσοδα της Ε.Ε. για το χρονικό αυτό διάστημα αναμένεται να προσεγγίσουν το €1 τρις. Το μεγαλύτερο μέρος των κονδυλίων αυτών, αφού αφαιρεθούν τα έξοδα λειτουργίας των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων θα διατεθούν σε δύο βασικούς διακριτούς πυλώνες: την Πολιτική Συνοχής, και την Κοινή Αγροτική Πολιτική. Για την υλοποίηση των πολιτικών αυτών λειτουργεί μία σειρά από Ταμεία, όπου κατανέμονται τα αντίστοιχα κονδύλια, πριν διατεθούν στα κράτη μέλη, στο ποσοστό που έχει συμφωνηθεί, προκειμένου να χρηματοδοτήσουν δράσεις και πρωτοβουλίες στην κάθε χώρα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένα σύνθετο πλαίσιο χρηματοδοτικών γραμμών, το οποίο στη συνέχεια αναλαμβάνει το κάθε κράτος μέλος να εξειδικεύσει, με βάση τις ανάγκες και προτεραιότητες του, σεβόμενο τους στόχου της Ένωσης. Οι στόχοι αυτοί είναι γνωστοί ως «Ευρώπη 2020» και αποτελούν το όραμα της Ε.Ε. για την επόμενη δεκαετία. Τα €20,8 δις που αντιστοιχούν στην Ελλάδα είναι το ΕΣΠΑ ’14-’20.
Στο δημόσιο διάλογο το ΕΣΠΑ έχει αναδειχθεί ως ο κύριος μοχλός ανάπτυξης της χώρας, κυρίως λόγω του ασφυκτικού δημοσιονομικού πλαισίου των τελευταίων ετών. Για να δούμε αν υπάρχει πιθανότητα να ανταποκριθεί στο ρόλο που του έχουμε επιφυλάξει, πρέπει πρώτα να ειπωθεί τι ακριβώς είναι το ΕΣΠΑ.
Το ΕΣΠΑ – Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανάπτυξης – είναι μία συμφωνία μεταξύ της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία ορίζει τους όρους και τις προϋποθέσεις με τους οποίους η χώρα δικαιούται να κατανείμει τα κονδύλια που της αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες δράσεις. Με απλά λόγια το ΕΣΠΑ είναι κεφάλαια και κανόνες που ορίζουν τη χρήση τους, ή καλύτερα είναι ένα εργαλείο με το εγχειρίδιο χρήσης του.
Μπορεί το ΕΣΠΑ να ανταποκριθεί στις προσδοκίες που του έχουν αποδοθεί;
Ανατρέχοντας στην εμπειρία από την εφαρμογή των προγραμμάτων των προηγούμενων ετών και δεκαετιών βλέπουμε ότι, σε επίπεδο τίτλων τουλάχιστον, κυριαρχεί η έννοια της απορρόφησης. Ο κυρίαρχος δείκτης επιτυχίας ενός επί μέρους προγράμματος ή μίας δράσης, αλλά ακόμη και της ίδιας της χώρας στο ευρωπαϊκό πλαίσιο είναι η ταχύτητα και το ποσοστό απορρόφησης των κονδυλίων. Το γεγονός αυτό οδηγεί σε δύο βασικά φαινόμενα.
Το πρώτο φαινόμενο αφορά το λογιστικό χειρισμό των κονδυλίων αυτών με σκοπό την εμφάνιση των μεγαλύτερων δυνατών ποσοστών απορρόφησης. Ο πλέον διαδεδομένος τρόπος είναι η δημιουργία Ταμείων, προς τα οποία εκταμιεύονται πόροι και έτσι εμφανίζεται απορρόφηση κονδυλίων, ενώ στην πραγματικότητα οι πόροι θα διοχετευτούν στους δικαιούχους σε μεταγενέστερο χρόνο. Άλλη αντίστοιχη διαδικασία είναι η εκ των υστέρων ένταξη στο ΕΣΠΑ επενδύσεων που έχουν ήδη χρηματοδοτηθεί από τον Επενδυτικό Νόμο, από το εθνικό δηλαδή σκέλος του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων. Έτσι επιτυγχάνεται άμεση απορρόφηση, που αφορά όμως έργα ολοκληρωμένα και άρα χωρίς επιπλέον όφελος για την εθνική οικονομία.
Η αυτοπαγίδευση του δημόσιου διαλόγου σε εύκολα μετρήσιμα ποσοτικά στοιχεία, βασίζεται στην αδυναμία κατανόησης μίας απλής αλήθειας: ότι το ΕΣΠΑ είναι ένα εργαλείο, δεν είναι αυτοσκοπός.
Το δεύτερο φαινόμενο είναι η εμμονική αξιολόγηση των προγραμμάτων σε εθνικό τουλάχιστον επίπεδο υπό το πρίσμα της απορροφητικότητας, αποκλείοντας με τον τρόπο αυτό σειρά άλλων δεικτών. Έτσι απουσιάζει πλήρως από το δημόσιο διάλογο η έννοια της αποτελεσματικής κατανομής των πόρων, η διοχέτευση τους δηλαδή προς την κατεύθυνση που θα δώσει το μεγαλύτερο μακροπρόθεσμο όφελος στην εθνική οικονομία, ή προς την κατεύθυνση που συμβαδίζει περισσότερο με την Εθνική Στρατηγική. Βασικά ερωτήματα όπως τι όφελος παράγεται για την εθνική οικονομία από κάθε δράση, μακροπρόθεσμο ή πολλαπλασιαστικό, όπως αν μία δράση οδηγεί στην παραγωγή επιπλέον πλούτου στη χώρα, δεν τίθενται ποτέ, και η όποια σχετική ανάλυση περιορίζεται στις κανονιστικές υποχρεώσεις των φορέων.
Η αυτοπαγίδευση του δημόσιου διαλόγου σε εύκολα μετρήσιμα ποσοτικά στοιχεία, βασίζεται στην αδυναμία κατανόησης μίας απλής αλήθειας. Ότι το ΕΣΠΑ, αλλά και κάθε αντίστοιχο πρόγραμμα ή χρηματοδοτική γραμμή είναι ένα εργαλείο. Δεν είναι αυτοσκοπός. Και κάθε εργαλείο αποδίδει ανάλογα με τη χρήση που του επιφυλάσσει ο χειριστής του. Κατά συνέπεια η απάντηση στο αρχικό ερώτημα, αν μπορεί το ΕΣΠΑ να ανταποκριθεί στις προσδοκίες που του έχουν αποδοθεί είναι «Ναι, υπό προϋποθέσεις». Η βασικότερη προϋπόθεση, το ουσιαστικό μέτρο της επιτυχίας, είναι το τελικό αποτέλεσμα στη συνολική πορεία της οικονομίας. Αναγκαία συνθήκη για να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα είναι η ύπαρξη σχεδίου, η ύπαρξη δηλαδή ενός οδικού χάρτη για την πορεία επιστροφής της χώρας στην ανάπτυξη, με ορθολογικό και βιώσιμο τρόπο, ώστε η επιστροφή αυτή να έχει διάρκεια και συνέχεια.
Ο εθνικός σχεδιασμός δεν έχει υπάρξει στη χώρα μας για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η περίοδος έως το 2008 χαρακτηρίζονταν από πλεονάζουσα ρευστότητα και υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης κατά συνέπεια τα εργαλεία που προσφέρουν τα διαρθρωτικά ταμεία της Ε.Ε. λειτουργούσαν συμπληρωματικά σε μία αναπτυσσόμενη οικονομία. Οι συνθήκες όμως έχουν διαφοροποιηθεί δραματικά πια, και η ανάγκη αποτελεσματικής αξιοποίησης αποτελεί μονόδρομο.
Η μόνη, πρόσφατη, σχετική απόπειρα που προσεγγίζει τα χαρακτηριστικά ενός εθνικού σχεδιασμού είναι η μελέτη της McKinsey του 2010 με τίτλο «Η Ελλάδα 10 χρόνια μπροστά».
Η μόνη, πρόσφατη, σχετική απόπειρα που προσεγγίζει τα χαρακτηριστικά ενός εθνικού σχεδιασμού είναι η μελέτη της McKinsey του 2010 με τίτλο «Η Ελλάδα 10 χρόνια μπροστά». Η πρόταση αυτή αναλύει και αναδεικνύει τα κύρια ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα της χώρας στο χρονικό σημείο που διενεργήθηκε. Αν και η μελέτη αυτή θεωρείται πολύ χρήσιμη, πλήρης και εμπεριστατωμένη, εμφανίζει δύο βασικά ζητήματα. Αφενός συντάχθηκε προ πενταετίας, σε ένα τελείως διαφορετικό περιβάλλον, οικονομικό, πολιτικό και διεθνές, με διαφορετικά ζητούμενα και συσχετισμούς. Σε έναν διαφορετικό κόσμο. Αφετέρου αποτελεί ένα εξωτερικό πόρισμα, μία εξωγενή ανάλυση, που δεν έχει εμπλουτιστεί με την εθνική οπτική. Δεν ενσωματώνει δηλαδή την ελληνική γραφειοκρατία, το σύνθετο και ευμετάβλητο νομικό πλαίσιο και τις λοιπές ιδιαιτερότητες της χώρας που καθορίζουν σε ένα βαθμό τις δυνατότητες του εγχώριου επιχειρείν. Εν ολίγοις η ανάλυση αυτή αποτελεί μια καλή βάση, ένα πρόπλασμα, επί της οποίας θα πρέπει να βασιστεί η Εθνική Στρατηγική, τόσο συνολικά, όσο και για κάθε επί μέρους τομέα της οικονομίας.
Το καίριο λοιπόν ερώτημα είναι αν υπάρχει κάποιο σχέδιο και τι περιλαμβάνει αυτό. Η απάντηση δόθηκε στη συζήτηση του προϋπολογισμού από τα πλέον επίσημα χείλη, με τον πρωθυπουργό να προαναγγέλλει ότι το Εθνικό Σχέδιο Παραγωγικής Ανασυγκρότησης θα παρουσιαστεί τον προσεχή Μάρτιο. Μέχρι τότε βεβαίως δεν υπάρχει, και μετά ενδεχομένως θα υπάρξει!
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο είναι: Piet Mondrian (1872 – 1944), Composition in Red, Black, Blue, Yellow, and Gray