Θα μπορούσε κανείς εύκολα να προσπεράσει το προφανές νόημα της ερώτησης, δηλαδή την παροχή έρευνας και καινοτομίας σε επιχειρήσεις, να την δει στην κυριολεξία της, και να πάει απ’ ευθείας στο ουσιαστικό νόημά της: ποιος θα είναι ο ρόλος, ή μάλλον οι ρόλοι, γιατί είναι περισσότεροι, των πανεπιστημίων σε μια οικονομία με νέα δεδομένα, νέες απαιτήσεις και νέους περιορισμούς; Πως αλλάζουν οι ρόλοι αυτοί και πως ιεραρχούνται;
Και θα μπορούσε τότε κανείς να απαντήσει, κάπως προκλητικά, ότι οι ελληνικές επιχειρήσεις συνεργάζονται με τα Πανεπιστήμια, και μάλιστα αναγκαστικά και σε μεγάλο βαθμό: αξιοποιούν το βασικότερο προϊόν τους, τους αποφοίτους τους. Και είναι μάλιστα αυτή μια συνεργασία αναγκαστική (καθώς η ανώτατη εκπαίδευση δεν είναι ελεύθερη στο κράτος μας) και γι’ αυτό άνιση. Εκεί υπάρχει το σοβαρότερο πρόβλημα, από εκεί θα έπρεπε να ξεκινήσουμε κανονικά. Το ερώτημα γεννάει αμέσως ένα άλλο, ίσως ουσιαστικότερο: «Υπό συνθήκες τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης», ποιες είναι οι γνώσεις, οι ικανότητες, ο τρόπος σκέψης που θα έχει ανάγκη η οικονομία, και που θα πρέπει να δίνουν τα πανεπιστήμια στους αποφοίτους τους;
Πολύ φοβάμαι ότι αν υπάρχει πρόβλημα τώρα - και υπάρχει σοβαρό πρόβλημα αν παρά την ανεργία και την ύφεση από την μια, τον πληθωρισμό των τυπικών προσόντων και των μεταπτυχιακών, είναι όμως κοινός τόπος στις επιχειρήσεις ότι τους είναι εξαιρετικά δύσκολο να καλύψουν τις απαιτήσεις τους - θα υπάρχει ακόμα μεγαλύτερο πρόβλημα αύριο, όταν θα χρειάζεται πλέον επιτακτικά ένα νέο εκπαιδευτικό παράδειγμα.
Η μετάβαση στην νέα εποχή θα είναι τραυματική για τις ελληνικές επιχειρήσεις.
Δεν παίζω με τις λέξεις για να αποφύγω το ερώτημα. Απλά καταθέτω ότι σε μια χώρα όπου υπάρχει σοβαρό πρόβλημα με την βασική αποστολή των πανεπιστημίων μας, την εκπαίδευση, αυτός είναι ο ελέφαντας στο δωμάτιο που κανείς δεν θέλει να δει, είναι ακόμη πιο δύσκολο να μιλήσουμε για την διασύνδεση της πανεπιστημιακής έρευνας με την επιχειρηματική καινοτομία. Έχουμε πολύ περισσότερη απόσταση να καλύψουμε.
Αλλά ας γυρίσουμε στο αρχικό ερώτημα. Το ίδιο το ερώτημα, εκτός από την διαπίστωση, υποκρύπτει μια παραδοχή και μια κανονιστική πρόταση.
Η διαπίστωση, αυτή καθ’ εαυτή, ελέγχεται για την ακρίβειά της: τα πανεπιστήμια συνεργάζονται με επιχειρήσεις, αλλά φυσικά αυτό αφορά μόνο τις επιχειρήσεις που έχουν ανάγκη τις υπηρεσίες που τα πανεπιστήμια μπορούν να προσφέρουν: υψηλής εξειδίκευσης επιστημονικό δυναμικό που μπορεί να αξιοποιηθεί για περιστασιακές πρακτικές ανάγκες, πχ από επιχειρήσεις τεχνολογίας, ή συμβουλευτικές. Ουσιαστικά έχουμε δηλαδή να κάνουμε με ανθρώπους που ασκούν το επάγγελμά τους σε πανεπιστημιακό περιβάλλον, αναλαμβάνοντας δουλειές στην αγορά.
Το μοντέλο είναι αυτό της εποχής που φεύγει: μια επιχείρηση έχει ανάγκες που δεν μπορεί να καλύψει με την τεχνογνωσία της, προσφεύγει σε ένα πανεπιστήμιο, και αναθέτει μια μελέτη ή ένα project. Αν είναι τυχερή, με την βοήθεια ενός εξειδικευμένου συμβούλου εξεύρεσης χρηματοδοτήσεων, μπορεί να επιδοτηθούν και οι δύο για την δουλειά αυτή. Συχνά βέβαια η διαδικασία αντιστρέφεται: υπάρχουν χρηματοδοτήσεις που ψάχνουν για ανάγκες, και οι εξειδικευμένοι σύμβουλοι αναλαμβάνουν να δημιουργήσουν τις ανάγκες αυτές σε επιχειρήσεις που δεν ξέρουν ότι τις έχουν.
Είναι όμως αυτό το μοντέλο στο οποίο μπορούμε να βασιστούμε, να το επεκτείνουμε, να το βελτιώσουμε, να το σχεδιάσουμε κεντρικά και να το διευκολύνουμε; Πολύ αμφιβάλλω. Κατ’ αρχάς για λόγους εμπειρικούς. Το μοντέλο αυτό έχει αποτύχει, αν δεν έχει κιόλας διαφθείρει πανεπιστήμια και επιχειρήσεις όταν χρηματοδοτείται και σχεδιάζεται κεντρικά και γραφειοκρατικά. Άλλωστε η πραγματικότητα καλύπτει τις πραγματικές ανάγκες τεχνογνωσίας και καινοτομίας διαφορετικά και πολύ αποτελεσματικά: είναι οι προμηθευτές τεχνολογίας αυτοί που στηρίζουν τις επιχειρήσεις - πελάτες τους.
Αλλά ακόμα και όταν δεν είναι πρόφαση χρηματοδότησης, έχω πολλές αμφιβολίες για λόγους αρχής: δεν είναι δουλειά των πανεπιστημίων να παρέχουν εξειδικευμένες επιστημονικές υπηρεσίες σε επιχειρήσεις, αν μη τι άλλο γιατί αυτό είναι άνισος ανταγωνισμός σε αυτούς που το κάνουν επαγγελματικά.
Άρα πρέπει να φύγουμε από αυτό το ένα-προς-ένα μοντέλο, όπου τα πανεπιστήμια θα λειτουργούν και σαν μαγαζιά επιστημονικής δουλειάς για την αγορά, ή σαν γραφεία εξειδικευμένου επιστημονικού προσωπικού. Είναι παρωχημένο, ενέχει στρεβλώσεις, είναι προβληματικό, όσο κι αν το μακιγιάρουμε σαν έρευνα και καινοτομία.
Χρειαζόμαστε ένα μοντέλο πολλά-προς-πολλά, χρειαζόμαστε τα πανεπιστήμια να συμμετέχουν ενεργά σε συνεκτικά οικοσυστήματα τεχνολογίας μαζί με πολλούς άλλους παράγοντες και πολλούς άλλους ρόλους: μεγάλες επιχειρήσεις hubs, μικρότερες εξειδικευμένες επιχειρήσεις ανάπτυξης και τεχνολογίας, ανεξάρτητοι ειδικοί, εργαστήρια κοκ. Τα οικοσυστήματα όμως δεν μπορείς να τα σχεδιάσεις κεντρικά, να τα χωροθετήσεις σε «τεχνοκοιτίδες» και δημοτικά hubs επιχειρηματικότητας, να τα χρηματοδοτήσεις γραφειοκρατικά. Είναι αυτοφυή, και αναδύονται από απρόβλεπτους παράγοντες. Μπορείς μόνο να καλλιεργείς τις συνθήκες για την ανάδυσή τους.
Αν μη τι άλλο διότι αυτή η αναδυόμενη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση απαιτεί όχι αυτό που τώρα λέμε διεπιστημονικότητα, αλλά ακόμη πιο πέρα, νέες επιστημονικές ειδικότητες που ακόμα δεν έχουν καλά-καλά σχηματοποιηθεί, νέα παραδείγματα. Μιλάμε πια για data science που δεν είναι ούτε στατιστική, ούτε πληροφορική, ακόμα και η computer science (επιστήμη υπολογιστών) έχει γίνει computing science (επιστήμη υπολογισμού) γιατί computing γίνεται και στην φύση, στο DNA μας πχ. Μιλάμε για big data που είναι κάτι πολύ παραπάνω από αλγορίθμους υπολογισμού, για έξυπνα συστήματα και συστήματα γλώσσας που απαιτούν συχνά και το διεισδυτικό κριτικό μάτι της φιλοσοφίας.
Μιλάμε για νέες εφαρμογές που γεννούν νέα προβλήματα – και αυτό είναι το σημαντικό όταν αλλάζεις παράδειγμα: δεν λύνεις τα παλιά προβλήματα που ήξερες, αυτά πια γίνονται παρωχημένα, το ίδιο το παράδειγμα υποδεικνύει τα προβλήματα που πρέπει να λύσεις. Και το νέο παράδειγμα που έχουμε μπροστά μας υποδεικνύει τεχνολογικά προβλήματα που απαιτούν ακόμα και την γνώση που στο παλιό παράδειγμα είχαμε πχ παραμερίσει στις ανθρωπιστικές επιστήμες, που τώρα θα έχουν όλο και πιο μεγάλη σημασία.
Είμαστε έτοιμοι να αφήσουμε τέτοια οικοσυστήματα να αναδυθούν και μέσα σε αυτά να αναδυθεί ο νέος ρόλος των πανεπιστημίων, αυτός της διάχυσης της τεχνολογίας, της καινοτομίας και της γνώσης στην αγορά; Ή αντιθέτως κάνουμε ότι μπορούμε για να τα εμποδίσουμε; Ας ξεκινήσουμε από τα απλά. Πόσα μαθήματα στο Coursera μπορεί κανείς να βρει από ελληνικά πανεπιστήμια; Πόσα ανοιχτά webinars; Στην δική μου επιχείρηση το Coursera είναι τυπικός τρόπος ενδοεπιχειρησιακής κατάρτισης για θέματα όπως data science ή data visualization. Ο οποίος φυσικά δεν χρηματοδοτείται από τον ΛΑΕΚ, διότι στην Ελλάδα η ενδοεπιχειρησιακή κατάρτιση πρέπει να γίνεται από ΚΕΚ.
Αλλά ας πάμε και στην άλλη πλευρά της εξίσωσης, στις επιχειρήσεις. Ας μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας. Η μετάβαση στην νέα εποχή θα είναι τραυματική για τις ελληνικές επιχειρήσεις, και όχι μόνο επειδή είναι μικρές και απροετοίμαστες, αλλά και επειδή αυτή η κρίση τις άφησε να τρώνε τις σάρκες τους χωρίς χρήμα και πόρους. Ποια τράπεζα θα χρηματοδοτήσει ένα project ανάπτυξης; Αναρωτιόμαστε τι πρέπει να γίνει από κάθε πλευρά. Συχνά, αυτά που πρέπει να γίνουν, πρέπει να γίνουν από άλλες πλευρές, τα πανεπιστήμια και οι επιχειρήσεις είναι υποχρεωμένα εκ των πραγμάτων να λειτουργούν σε ένα ευρύτερο οικονομικό περιβάλλον.
Οι ελληνικές επιχειρήσεις πρέπει να μάθουν να συνεργάζονται με πανεπιστήμια σε όλον τον πλανήτη.
Δεν είμαι καθόλου αισιόδοξος. Η μετάβαση σε νέα επιχειρηματικά μοντέλα, γιατί αυτό είναι για τις επιχειρήσεις η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, δεν είναι απλά ένας εκσυγχρονισμός υφιστάμενων μεθόδων παραγωγής (αλλιώς δεν θα μιλούσαμε για επανάσταση), απαιτεί κινητοποίηση πόρων και ανθρώπινου δυναμικού. Ακόμα και αν γνωρίζεις ότι τα πράγματα γύρω σου αλλάζουν, μπορεί να είναι μεσοπρόθεσμα πιο ορθολογικό να μείνεις σε υποβέλτιστες μεθόδους και γνωστούς τρόπους.
Έτσι, η έρευνα και η καινοτομία που ήδη παράγουν τα ελληνικά πανεπιστήμια, καθώς είναι αναγκαστικά προσανατολισμένη στην διεθνή αιχμή – και πολύ καλά κάνουν, αυτή είναι η δουλειά των πανεπιστημίων – μπορεί να είναι πολυτέλεια για την πλειοψηφία των ΜΜΕ μιας επαρχιακής, μεταπρατικής οικονομίας. Όσες θα χρειάζονται την νέα τεχνολογία και θα μπορούν να την πληρώσουν, θα την αγοράζουν πακεταρισμένη σε υπηρεσίες και προϊόντα που θα παράγονται αλλού, εκεί όπου τα οικοσυστήματα για τα οποία μίλησα πριν, ήδη ανθούν. Και όσες λίγες χρειάζονται πραγματικά εξειδικευμένη ανάπτυξη, μπορούν πλέον να την βρουν εύκολα σε όλον τον πλανήτη.
Η απάντηση στο ερώτημα «γιατί οι ελληνικές επιχειρήσεις δεν συνεργάζονται με τα ελληνικά πανεπιστήμια» είναι τελικά η υπέρβαση του ερωτήματος. Η συνεργασία αυτή δεν έχει κανένα νόημα ως αυτοσκοπός. Το ερώτημα υπονοεί ότι τα ελληνικά Πανεπιστήμια, ως πηγή έρευνας και καινοτομίας μπορούν να «εκσυγχρονίσουν» τις επιχειρήσεις, μεταφέροντας απ’ ευθείας γνώση και τεχνογνωσία, αλλά αγνοεί το ευρύτερο οικονομικό περιβάλλον, τα εμπόδια που συναντούν οι επιχειρήσεις στην καθημερινή τους λειτουργία, το κόστος που τους επιβάλλεται, η ανταγωνιστικότητα που υστερεί, η παραγωγικότητα που χάνεται, και όλα αυτά για τα οποία συζητάμε μιλώντας για μεταρρυθμίσεις.
Η υπέρβαση του ερωτήματος είναι στην απάλειψη αυτού του διπλού «ελληνικός» από τον προσδιορισμό των επιχειρήσεων και των πανεπιστημίων, αν μη τι άλλο ως δέσμευση εξωστρέφειας. Τα ελληνικά πανεπιστήμια πρέπει να συνεργάζονται με επιχειρήσεις σε όλον τον πλανήτη. Όσα μπορούν. Και οι ελληνικές επιχειρήσεις πρέπει να μάθουν να συνεργάζονται με πανεπιστήμια σε όλον τον πλανήτη. Και οι δύο, να συμμετέχουν σε αυτά τα οικοσυστήματα που έχουν ήδη δημιουργηθεί και ανθούν. Αν κάτι μπορούμε να κάνουμε στην «Ελλάδα, Μετά» είναι να μην τους βάζουμε εμπόδια.
Και τελικά η απάντηση μπορεί να είναι σε πιο ταπεινά και βαρετά πράγματα από την 4η Βιομηχανική Επανάσταση, πράγματα που ήταν τα θέματα άλλων τραπεζιών αυτού του συνεδρίου.
* Ομιλία Γρηγόρη Φαρμάκη στο συνέδριου του Κύκλου Ιδεών, Η Ελλάδα Μετά, στον Κύκλο 5: «Το διανοητικό κεφάλαιο υπό συνθήκες τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης»
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Salvador Dalí (1904 – 1989), Melting Watch
Η Ελλάδα Μετά | Κύκλος 5: Το διανοητικό κεφάλαιο υπό συνθήκες τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης from Evangelos Venizelos on Vimeo.