Α) Η νέα εποχή της 4ης βιομηχανικής επανάστασης
Αν έδινα έναν τίτλο σήμερα αυτός θα ήταν «το μέλλον μπαίνει…στον αυτόματο»
Η λεγόμενη 4η βιομηχανική επανάσταση έχει ως πυρήνα της τον συνδυασμό της δύναμης της αυτο-εκπαίδευσης των ίδιων των μηχανών (Machine Learning), της επιστήμης των Δεδομένων (Data Science) και της Τεχνητής Νοημοσύνης (Αrtificial Intelligence) που αθροιστικά δημιουργούν τεράστιες προκλήσεις και ευκαιρίες.
O αυτοματισμός μπορεί να ενισχύσει την ανάπτυξη της παραγωγικότητας παγκοσμίως.
Η τεχνητή νοημοσύνη όχι μόνο θα μεταλλάξει τη βιομηχανία, αλλά θα δοκιμάσει τις κοινωνικές, πολιτικές, στρατιωτικές και γεωπολιτικές σχέσεις, και θα επαναχαράξει τη σχέση ανθρώπου – μηχανής· μία σχέση που θα είναι περίπλοκη, καθώς δεν θα φέρει μόνο την αντικατάσταση του πρώτου από τα ρομπότ, αλλά και την συνεργασία μεταξύ τους. Και αυτή η εξέλιξη ανοίγει έναν τεράστιο ορίζοντα φιλοσοφικών, κοινωνικών σχέσεων που θα εξεταστούν υπό νέο πρίσμα. Με το καλημέρα, όμως, αρχίζουν μεθοδολογικά και τεχνικά προβλήματα.
Τα οικονομικά τα στοιχειώνουν πολλές φορές πλάνες ισχυρότερες από άλλες επιστήμες. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας δύο παραγόντων:
- Των ομάδων συμφερόντων
- και της επίμονης τάσης των ανθρώπων να βλέπουν μόνο τα άμεσα αποτελέσματα μίας πολιτικής ή τα αποτελέσματα σε μία μόνο ομάδα.
Αυτή είναι η λεγόμενη «πλάνη της παράβλεψης των δευτερογενών επιπτώσεων». Αυτό συμβαίνει πλέον και με τη λεγόμενη 4η βιομηχανική επανάσταση και τις επιπτώσεις της στην απασχόληση, την παραγωγικότητα, το ανθρώπινο κεφάλαιο κλπ. Κάποιοι βλέπουν τις μακροχρόνιες συνέπειες στην αγορά εργασίας, τον τρόπο σύνδεσης και επαφής ανθρώπου και μηχανής αλλά παραβλέπουν τις άμεσες συνέπειες. Ενώ άλλοι ελαχιστοποιούν τις άμεσες.
Η 4η βιομηχανική επανάσταση όμως πρέπει να συζητηθεί και ως προς τις άμεσες και ως προς τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις.
Ο αυτοματισμός δεν είναι ένα νέο φαινόμενο και οι εξελίξεις στον τομέα αυτό πάντα συνοδεύονταν από ερωτήματα σχετικά με όσα υποσχόταν και τον αντίκτυπο αυτών:
- Αφενός στις σχέσεις ανθρώπου – μηχανής, όπου η ουσία της 4ης βιομηχανικής επανάστασης που είναι ότι τα ρομπότ και οι υπολογιστές δεν θα εκτελούν μόνον μία σειρά από πρακτικές εργασίες ρουτίνας καλύτερα και σε μικρότερο κόστος απ’ ότι ο άνθρωπος, αλλά θα είναι σε θέση να υλοποιούν ενέργειες για τις οποίες απαιτούνται γνωστικές ικανότητες, όπως να λαμβάνουν σιωπηρά αποφάσεις, να ανιχνεύουν συναισθήματα ή ακόμα και να οδηγούν δραστηριότητες των οποίων ο αυτοματισμός θεωρείτο στο παρελθόν εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθεί.
- Αφετέρου στις σχέσεις παραγωγής. Οι συνέπειες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης σε μικροοικονομικό επίπεδο, θα επιτρέψουν στις επιχειρήσεις σε όλους τους τομείς να εκμεταλλευτούν τα οφέλη τους και να αποκτήσουν συγκριτικό πλεονέκτημα όχι μόνον λόγω της μείωσης του κόστους εργασίας, αλλά και επειδή θα υπάρξει όφελος σε επίπεδο απόδοσης, όπως αύξηση της παραγωγής, υψηλότερη ποιότητα.
Σε μακροοικονομικό επίπεδο βάσει πρόσφατων μελετών, η εκτίμηση είναι ότι ο αυτοματισμός μπορεί να ενισχύσει την ανάπτυξη της παραγωγικότητας παγκοσμίως, έως και 1,4 % ετησίως.
Οι συνέπειες όμως, που κυρίως θα μας απασχολήσουν θα είναι στην αγορά εργασίας. Εκεί υπάρχουν κάποιοι μύθοι και κάποια δεδομένα. Και πάλι όμως το νόμισμα έχει δύο όψεις και πολλές γκρίζες ζώνες ακόμα.
Eλάχιστα επαγγέλματα είναι σήμερα υποψήφια για πλήρη αυτοματοποίηση.
Καταρχάς, ελάχιστα επαγγέλματα, - λιγότερο από 5% - είναι σήμερα υποψήφια για πλήρη αυτοματοποίηση. Δηλαδή να μπορούν να αυτοματοποιηθούν όλες οι δραστηριότητες που συνιστούν αυτά τα επαγγέλματα. Όμως, σχεδόν όλα τα επαγγέλματα ενδέχεται να αυτοματοποιηθούν εν μέρει, δεδομένου ότι ένα σημαντικό ποσοστό των δραστηριοτήτων τους θα μπορούσε να αυτοματοποιηθεί. Υπολογίζεται ότι η προσαρμογή και μόνον των τεχνολογιών που υπάρχουν σήμερα θα μπορούσε να έχει σαν αποτέλεσμα την αυτοματοποίηση περίπου 50% των εργασιών τις οποίες εκτελούν άνθρωποι παγκοσμίως.
Σύμφωνα με ανάλυση της McKinsey, 54 εκατομ. θέσεις πλήρους απασχόλησης και πάνω από $1.7 τρις. αμοιβές σχετίζονται με δραστηριότητες οι οποίες μπορούν να αυτοματοποιηθούν στις πέντε μεγαλύτερες οικονομίες της Ευρώπης, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία και το Η.Β.
Η αλήθεια, όμως, είναι ότι η παγκόσμια οικονομία θα χρειαστεί κάθε ικμάδα ανθρώπινης εργασίας, πέραν των ρομπότ, για να ξεπεράσει την γήρανση του πληθυσμού τόσο στις αναπτυγμένες αλλά και στις αναπτυσσόμενες χώρες. Με άλλα λόγια είναι πιο πιθανό όχι μόνο να μη χάσουμε δουλειές, αλλά να χρειαστούμε και τη βοήθεια των μηχανών για να αντιμετωπίσουμε τη μείωση του πληθυσμού.
Η αναμενόμενη μείωση όσον αφορά στο ποσοστό του εργασιακά ενεργού πληθυσμού θα δημιουργήσει κενό στην οικονομική ανάπτυξη.
Και εδώ σταδιακά ανοίγονται οι ευκαιρίες. Ο αυτοματισμός μπορεί να εξισορροπήσει τουλάχιστον ορισμένες από αυτές τις δημογραφικές τάσεις.
Όμως, η άλλη όψη του νομίσματος που λέγαμε θα είναι η φύση της εργασίας, που θα αλλάξει. Καθώς, οι διαδικασίες θα διαφοροποιούνται λόγω του αυτοματισμού των ανθρώπινων δραστηριοτήτων τα άτομα θα εκτελούν δραστηριότητες συμπληρωματικές της εργασίας των μηχανών (και αντιστρόφως). Και αυτό θα χρειαστεί μία προσαρμογή και του ανθρώπινου κεφαλαίου στις νέες συνθήκες. Και αυτό γιατί τα αποτελέσματα της αυτοματοποίησης θα ασκήσουν κάποιας μορφής επίδραση στις δεξιότητες της αγοράς εργασίας και την προσφορά και αυτό θα επηρεάσει και την εξέλιξη του ανθρώπινου κεφαλαίου και της ροής της οικονομίας. Για παράδειγμα, αν εργαζόμενοι με μέσο εισόδημα, όπως οι υπάλληλοι γραφείου και οι εργάτες εργοστασίου, μετακινηθούν λόγω της αυτοματοποίησης, θα μπορούσαν να βρεθούν σε επαγγέλματα χαμηλότερης αμοιβής, αυξάνοντας έτσι την προσφορά και εν δυνάμει συμπιέζοντας τις αμοιβές. Αντιστρόφως, μπορεί να χρειαστούν κάποιο χρόνο για να επανακαταρτιστούν ώστε να διεκδικήσουν θέσεις υψηλότερων δεξιοτήτων, καθυστερώντας έτσι την επανένταξη τους στο εργατικό δυναμικό μειώνοντας προσωρινά κατ’ αυτόν τον τρόπο την προσφορά εργασίας.
Ορισμένα επαγγέλματα ίσως αυτοματοποιηθούν εν μέρει πριν να αυτοματοποιηθούν πλήρως και αυτό θα μπορούσε να είχε διαφορετικές επιπτώσεις για τους εργαζόμενους υψηλών ή χαμηλών δεξιοτήτων. Ειδικά για τους εργαζόμενους χαμηλών δεξιοτήτων η διαδικασία αυτή ίσως συμπιέσει τις αμοιβές εκτός αν αυξηθεί η ζήτηση. Εντούτοις, αν εξετάσουμε την μακροχρόνια προοπτική, σύμφωνα με όσα περιγράψαμε προηγουμένως, οι μεγάλης κλίμακας ιστορικές δομικές αλλαγές στο χώρο εργασίας εκεί όπου η τεχνολογία προκάλεσε απώλεια θέσεων εργασίας, με την πάροδο του χρόνου, συνοδεύτηκαν από την δημιουργία πολλών άλλων νέων θέσεων, δραστηριοτήτων και διαφορετικής μορφής εργασία.
Τα συστήματα εκπαίδευσης θα πρέπει να εξελιχθούν, ώστε να είναι έτοιμα να ανταποκριθούν στις αλλαγές.
Και έτσι προχωράμε στη δεύτερη βασική έννοια που απασχολεί το πάνελ που είναι η εξέλιξη του ανθρώπινου κεφαλαίου μέσα σε αυτές τις νέες συνθήκες.
Και αυτή η εξέλιξη αφορά επί της ουσίας δύο φορείς, δύο όψεις:
- Αφενός τις ίδιες τις επιχειρήσεις που με τη διά βίου κατάρτιση και τα προγράμματα διαμόρφωσης δεξιοτήτων , μπορούν να στηρίξουν τους εργαζόμενους σε αυτή τη διαδικασία μετακίνησης τους σε άλλους ρόλους όπου θα κληθούν να αναλάβουν νέες δραστηριότητες και …
- Αφετέρου, τους φορείς διαμόρφωσης πολιτικών, για τους οποίους οι τεχνολογικές εξελίξεις δημιουργούν νέες προκλήσεις για το σύστημα εκπαίδευσης, τα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας ή «το δίχτυ προστασίας» για όσους δεν τα καταφέρουν βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα ,τα προγράμματα επανένταξης ενός μεγάλου αριθμού εργαζομένων οι οποίοι θα πρέπει να μετακινηθούν σε άλλες δραστηριότητες, έχοντας κατά νου πάντα ότι θα υπάρξουν νέες μορφές απασχόλησης που θα επηρεάσουν την κοινωνική ζωή των ανθρώπων, κλπ.
Τα συστήματα εκπαίδευσης θα πρέπει να εξελιχθούν, ώστε να είναι έτοιμα να ανταποκριθούν στις αλλαγές στο χώρο εργασίας. Οι φορείς διαμόρφωσης πολιτικών μαζί με τους παρόχους εκπαίδευσης θα πρέπει να δουλέψουν για να βελτιωθεί το βασικό επίπεδο δεξιοτήτων στα επιστημονικά πεδία STEM δηλαδή στην τεχνολογία, την μηχανική και τα μαθηματικά. Θα πρέπει επίσης να δώσουν ιδιαίτερη σημασία στην δημιουργικότητα καθώς και στην κριτική και στα συστήματα σκέψης. Δεδομένου ότι όλων οι εργασίες θα αλλάξουν σε κάποιο βαθμό, είναι σημαντικό να αναπτύξουν όλοι ευστροφία, ανθεκτικότητα και ευελιξία. Μη βλέπουμε μόνο τις θετικές επιστήμες, οι κλασικές σπουδές, οι ανθρωπιστικές σπουδές έχουν ίσως σημαντικότερο στο τέλος λόγο σε αυτή την αλλαγή παραδείγματος που θα βιώσουμε σταδιακά.
Β) Ελλάδα και 4η βιομηχανική επανάσταση
Διαχρονικά, βασικό πρόβλημα της οικονομικής επιστήμης υπήρξε - και είναι -ο προσδιορισμός των παραγόντων που συμβάλουν στη μεγέθυνση και στην ανάπτυξη της οικονομίας και η εκτίμηση του μεγέθους της συμβολής τους. Εκτός από τους παραδοσιακούς συντελεστές, δηλαδή τους φυσικούς πόρους, την εργασία, το φυσικό κεφάλαιο και την επιχειρηματικότητα, σημαντικός συντελεστής - στη δεκαετία του ΄50 - θεωρήθηκε η τεχνολογία και - στη δεκαετία του ΄60 - το ανθρώπινο κεφάλαιο. Από το τέλος της δεκαετίας του ΄80 περνάμε σταδιακά στην «οικονομία της γνώσης».
Μια χώρα – κάθε χώρα - για να έχει προοπτική στο νέο παγκόσμιο ανταγωνιστικό περιβάλλον, οφείλει να μαθαίνει εγκαίρως από την επιστήμη και τη ζωή.
Για τον σκοπό αυτό απαιτείται ο σχεδιασμός και η υιοθέτηση μιας συγκροτημένης και συνεκτικής εθνικής στρατηγικής και η υλοποίηση ενός πλέγματος συγκεκριμένων, ρεαλιστικών πολιτικών, με ιεράρχηση αναγκών και καθορισμό προτεραιοτήτων, που θα την υπηρετούν.
Η τεχνολογία και η έρευνα πρέπει να μπουν στα σχολεία.
Η τεχνολογία και η έρευνα πρέπει να μπουν στα σχολεία και να παντρευτούν με τα υπόλοιπα μαθήματα. Τα παιδιά σήμερα χειρίζονται το ipad σε βαθμό τελειότητας, ήδη ασκούνται σε έναν άλλο τρόπο ζωής. Νομίζω, όμως ότι οι συνομιλητές μου θα πουν καλύτερα όσα αφορούν το χώρο τους. Υπογραμμίζω απλώς την ουσία και τη σημασία της αριστείας σε αυτή την προσπάθεια.
Η τεχνολογική έκρηξη αφορά και την Ελλάδα και μπορεί πολλοί να λένε ότι η Ελλάδα στην οικονομική κατάσταση που είναι δεν έχει τέτοια πολυτέλεια, αλλά δεν είναι έτσι.
Ένα πεδίο δράσης, δημιουργείται από την γήρανση του πληθυσμού που «γεννά» μία μεγάλη ευκαιρία για το ΑΙ, η εμπλοκή του οποίου πρακτικά υποβοηθείται από τον χαμηλό ρυθμό γεννήσεων στη Δύση.
Τα ρομπότ έχουν ξεκινήσει δειλά να έχουν ρόλο customer service στην Ιαπωνία και να χρησιμοποιούνται στη φροντίδα των ηλικιωμένων εν είδει ρομποτικού “pet”, κρατώντας τους συντροφιά, υπενθυμίζοντάς τους ότι πρέπει να πάρουν τα φάρμακά τους κτλ. Αυτό προφανώς θα έχει σημαντικές επιπλοκές και στις κοινωνικές σχέσεις και θα πρέπει να το εξετάσουμε.
Πέρυσι το ΔΙΚΤΥΟ φιλοξένησε τον Αντιπρόεδρο του Twitter, Τζέιμς Κόντο σε μία συζήτηση για την 4η βιομηχανική επανάσταση. Εκεί παρουσιάστηκαν και οι ευκαιρίες για την Ελλάδα μέσα από τους τομείς όπως Tourism-tech και Food-Tech που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν ραγδαία μέσα από την εκμάθηση των μηχανών, την ανάλυση των δεδομένων και την τεχνητή νοημοσύνη. Κάντε τον κόπο όταν βρείτε λίγο χρόνο να δείτε από τη σελίδα του ΔΙΚΤΥΟΥ την ομιλία του.
Γ) Φιλοσοφικές, ηθικές, νομικές προεκτάσεις της Τεχνητής Νοημοσύνης
Ερχόμαστε τέλος, σε ένα κομμάτι που βρίσκω αρκετά ενδιαφέρον κυρίως για τη στοχαστική του διάσταση. Υπάρχει ένα ερώτημα που πλανάται. Πόσο πιθανό είναι να γίνουμε σκλάβοι των μηχανών;
Ο Στίβεν Χόκινγκ πέρυσι έδωσε τη δική του απάντηση ζητώντας να ρυθμιστεί νομικά η τεχνητή νοημοσύνη, προτού οι μηχανές καταλάβουν τον έλεγχο των χωρών και σκλαβώσουν την ανθρωπότητα. Κάτι σαν την ταινία «Εξολοθρευτής» Ακούγεται τρελό, αλλά κατά κάποιον τρόπο είναι ανησυχητικό.
Πρώτα, όμως, πρέπει να θέσεις τους στόχους και μετά τη μέθοδο. Εάν, δημιουργήσεις μηχανές και τους δώσεις εντολή να μειώσουν την κλιματική αλλαγή και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, αλλά δεν τις πεις το πως, μπορεί να αρχίζουν να σκοτώνουν κόσμο.
Tα χρήσιμα εφόδια θα είναι η χρήση του κώδικα, αλλά και η συναισθηματική νοημοσύνη.
Η ΕΕ αρχίζει ήδη να εξετάζει το νομικό της οπλοστάσιο για να το προσαρμόσει στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης.
Το αναπτυξιακό δυναμικό μέσω της χρήσης της ρομποτικής χαρακτηρίζεται από εντάσεις και κινδύνους που σχετίζονται με την ανθρώπινη ασφάλεια, την προστασία της ιδιωτικής ζωής, την αυτονομία και την ιδιοκτησία δεδομένων των ανθρώπων.
Βέβαια, μέχρι να δημιουργηθεί το κατάλληλο πλαίσιο και έως ότου τα ρομπότ αποκτήσουν ή κατασκευαστούν ώστε να έχουν αυτεπίγνωση, αν αυτό συμβεί ποτέ, οι νόμοι του Ασίμοφ, υπάρχουν, όμως, θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας για τα έργα που θα πραγματοποιηθούν από ρομπότ. Θέματα αστικής ευθύνης σε περίπτωση ατυχήματος που προκαλέσει το ρομπότ. Αυτά τα ζητήματα θα απασχολήσουν έντονα την Ευρώπη τα επόμενα χρόνια.
Είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα ζούμε σταδιακά σε έναν συνδυασμένο νέο κόσμο με μηχανές, τεχνητή νοημοσύνη κλπ. Στο μέλλον τα χρήσιμα εφόδια θα είναι η χρήση του κώδικα, αλλά και η συναισθηματική νοημοσύνη. Θα απαιτηθούν νέες ικανότητες, αλλά να θυμόμαστε πάντα ότι πέρα από την τεχνητή νοημοσύνη και τις μηχανές, τα σημαντικότερα εφόδια στη ζωή προέρχονται από τις διαπροσωπικές σχέσεις και οι εμπειρίες που αυτές δίνουν είναι οι πλέον χρήσιμες σε κάθε φάση της εξέλιξης μας.
* Ομιλία Γιάννη Μαστρογεωργίου στο συνέδριου του Κύκλου Ιδεών, Η Ελλάδα Μετά, στον Κύκλο 5: «Το διανοητικό κεφάλαιο υπό συνθήκες τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης»
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Pablo Picasso (1881 – 1973), Rest
Η Ελλάδα Μετά | Κύκλος 5: Το διανοητικό κεφάλαιο υπό συνθήκες τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης from Evangelos Venizelos on Vimeo.