Είναι γενικώς γνωστό το τεστ για τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να ενώσουμε εννέα τελείες, σε διάταξη τετραγώνου, με τέσσερα συνεχόμενα ευθύγραμμα τμήματα, χωρίς να σηκώσουμε το μολύβι από το χαρτί. Οι περισσότεροι -αν όχι όλοι, στην αρχή της προσπάθειας- προσπαθούν να το κάνουν περιοριζόμενοι στο εσωτερικό του τετραγώνου, χωρίς βέβαια αποτέλεσμα. Η λύση δίδεται μόνο όταν βγούμε από το πλαίσιο του τετραγώνου.

Το πολύ διδακτικό αυτό τεστ μου ξαναήλθε στο μυαλό όταν διατρέχοντας στην επίσημη ιστοσελίδα τις προκηρύξεις προγραμμάτων ΕΣΠΑ 2014-2020 διαπίστωσα ότι η συντριπτική πλειονότητα αυτών άρχισε να προκηρύσσεται το τελευταίο δίμηνο του 2015 και στο πρώτο δίμηνο του 2016. Με δεδομένο ότι η τρέχουσα προγραμματική περίοδος άρχισε επίσημα την 1.1.2014, οδηγείται κανείς δικαιολογημένα στο συμπέρασμα ότι οι προκηρύξεις προγραμμάτων άρχισαν, πρακτικά, με δύο χρόνια καθυστέρηση.

Αν προσπαθήσουμε να διαγνώσουμε τις αιτίες αυτής της καθυστέρησης και τις ενδεχόμενες ευθύνες -και τον επιμερισμό τους- θα πρέπει να ξεκινήσουμε από την ημερομηνία δημοσίευσης των σχετικών Κανονισμών στην Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ. Είναι η 20ή Δεκεμβρίου 2013. Αυτονόητα, δεν ήταν δυνατόν να υποβληθούν και να εγκριθούν το ΕΣΠΑ και τα Τομεακά και Περιφερειακά Προγράμματα - όπως και των άλλων κρατών μελών- μέσα σε 10 ημέρες ώστε να αρχίσει η υλοποίησή τους την 1.1.2014 ( παρ΄όλο που η σχετική προετοιμασία είχε -και πολύ σωστά- αρχίσει ήδη από τις αρχές του 2012, με βάση τις μέχρι τότε διαπραγματεύσεις των σχεδίων των νέων Κανονισμών). Το ελληνικό ΕΣΠΑ 2014-2020 εγκρίθηκε τον Μάιο 2014 και τα Τομεακά και Περιφερειακά Προγράμματα τον Δεκέμβριο 2014. Λαμβάνοντας υπόψη τις ημερομηνίες αυτές, το αν ήταν δυνατόν να έχουν ξεκινήσει νωρίτερα οι προαναφερθείσες προκηρύξεις προγραμμάτων, είναι ένα ζήτημα προς αξιολόγηση.

Χώρες όπως η Ελλάδα έχουν χάσει μέχρι σήμερα διαρθρωτικούς πόρους δύο ετών.

Από όσα πάντως προηγήθηκαν, φαίνεται πάντως ότι ούτε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ούτε τα κράτη μέλη βιάζονταν ιδιαίτερα να αρχίσει η εφαρμογή των προγραμμάτων της περιόδου 2014-2020. Και τούτο επειδή και οι δύο πλευρές ήξεραν ότι, χάρη στο μαγική επινόηση του «ν+2», τα έτη 2014 και 2015 θα αφιερώνονταν στην ολοκλήρωση των προγραμμάτων 2007-2013, μεταθέτοντας έτσι, στην πράξη, κατά δύο χρόνια την έναρξη του ΕΣΠΑ 2014-2020. Ποιος όμως ωφελείται και ποιος χάνει από αυτό το τέχνασμα;

Εκ πρώτης όψεως ωφελούνται τα κράτη μέλη που ανήκουν στην κατηγορία των «καθαρών ληπτών», επειδή έτσι έχουν τη δυνατότητα πλήρους απορρόφησης των πόρων που τους αναλογούν. Στην πραγματικότητα όμως τα κράτη αυτά έχασαν πόρους, αφού το ποσόν που τους αναλογούσε για επτά χρόνια το εισέπραξαν σε εννέα χρόνια ενώ ταυτόχρονα μετατέθηκε κατά δύο χρόνια η είσπραξη ποσών που τους αναλογούσαν από την επόμενη προγραμματική περίοδο. Δηλαδή, μέχρι σήμερα, χώρες όπως η Ελλάδα έχουν χάσει μέχρι σήμερα διαρθρωτικούς πόρους δύο ετών. Εάν δε ληφθεί υπόψη ότι τουλάχιστον το 50% των πόρων απορροφάται μόλις στα δύο-τρία τελευταία χρόνια (από τα συνολικά εννέα χρόνια υλοποίησης) γίνεται αντιληπτό ότι στην πράξη οι απώλειες είναι μεγαλύτερες. Προς όφελος, βέβαια, των κρατών που είναι «καθαροί συνεισφορείς» (net contributors) του προϋπολογισμού της ΕΕ. Και τούτο, χωρίς να προσθέσουμε – πράγμα ακόμη πιο σημαντικό - τις «εκπτώσεις» ως προς την ποιότητα της επιλογής έργων που συνεπάγεται η αγωνιώδης πίεση για απορρόφηση των πόρων σε ασφυκτικές προθεσμίες, κατά τα τελευταία έτη υλοποίησης των προγραμμάτων.

Ως προς το γιατί υπήρξε αυτή η επαναλαμβανόμενη καθυστέρηση, η απάντηση θα ήταν ευκολότερη αν αυτή αφορούσε μόνο την Ελλάδα. Θα αρκούσαν οι γνωστές- και μάλλον όχι άδικες- γκρίνιες για τις αδυναμίες της δημόσιας διοίκησης, τις αμφίβολης ορθότητας αναθέσεις των έργων, τις πελατειακές λογικές επιλογής έργων κ.ο.κ. Ελάτε όμως που αφορά το σύνολο των κρατών της ΕΕ!

Να βγούμε από το πλαίσιο στο οποίο έχουμε αυτοεγκλωβισθεί, να σύρουμε γραμμές έξω από το τετράγωνο με τις 9 τελείες.

Έχουμε μάθει ότι αν σε μια τάξη σχολείου το σύνολο, ανεξαιρέτως, των μαθητών εμφανίζει κακές επιδόσεις, τότε φταίει σίγουρα ο δάσκαλος και, ενδεχομένως, και το εκπαιδευτικό σύστημα. Φοβούμαι, ή μάλλον είμαι βέβαιος, ότι και στην περίπτωση των ΕΣΠΑ αυτό ισχύει. Έχει ευθύνη πρωτίστως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (συνεπικουρούμενη και από ενθουσιώδεις γραφειοκρατίες κρατών μελών αλλά και από ανέμπνευστες πολιτικές ηγεσίες ), αλλά φταίει και το ίδιο το σύστημα λήψης και υλοποίησης αποφάσεων στην ΕΕ, που προτάσσει τον τύπο έναντι της ουσίας και έχει δημιουργήσει, εν προκειμένω, ένα καφκαϊκής σύλληψης πλέγμα διατάξεων, απρόσιτο, πλέον, και σε ειδήμονες. Ένα πλέγμα διατάξεων που αντί για καταλύτης εξελίσσεται σε τροχοπέδη της αναπτυξιακής προσπάθειας. Η κατάσταση μάλλον ενθαρρύνεται - ή, τουλάχιστον, δεν αποθαρρύνεται - από τα κράτη «καθαρούς συνεισφορείς». Και μάλιστα μεσούσης της μεγάλης κρίσης στις οικονομίες των ωφελούμενων χωρών! Ο χώρος δεν επιτρέπει να αναφέρουμε παραδείγματα διατάξεων που αγγίζουν τα όρια του παραλόγου.

Και ποια λύση μπορεί να δοθεί; Η απάντηση βρίσκεται στο τεστ με τις 9 τελείες. Να βγούμε, ως κράτη μέλη και ως Ευρωπαϊκή Επιτροπή, από το σημερινό πλαίσιο στο οποίο έχουμε αυτοεγκλωβισθεί, να σύρουμε γραμμές έξω από το τετράγωνο με τις 9 τελείες. Μέχρι σήμερα, κατά τις διαδοχικές αναθεωρήσεις των Κανονισμών, η ευρωπαϊκή γραφειοκρατία μόνο προσέθετε διατάξεις και περιορισμούς, χωρίς να αφαιρεί. Έτσι, από τις 25 σελίδες των πρώτων Κανονισμών του 1988, φθάσαμε αισίως στις άνω των 200 σελίδες των Κανονισμών του 2013! Χωρίς όμως να αμφισβητηθεί ούτε για μια στιγμή το υφιστάμενο πλαίσιο.

Μέσα στο 2016 εκτιμάται ότι θα αρχίσουν -αν δεν έχουν ήδη αρχίσει- στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής οι πρώτες συζητήσεις για την επόμενη, μετά το 2020, προγραμματική περίοδο.

Το «σύνδρομο της γέφυρας του ποταμού Κβάϊ» είναι πολύ διαδεδομένο στις γραφειοκρατίες και εξαιρετικά ανθεκτικό. 

Τώρα είναι η ευκαιρία να βγούμε από τον αυτοεγκλωβισμό και να αρχίσει η συζήτηση, από μηδενική βάση, έξω από το τετράγωνο με τις εννέα τελείες. Έχει ξαναγίνει αυτό, το 1988 (με πρόεδρο, βέβαια, της Επιτροπής τον Ζακ Ντελόρ). Χρειάζεται όμως μεθοδική προσπάθεια. Το «σύνδρομο της γέφυρας του ποταμού Κβάϊ» είναι πολύ διαδεδομένο στις γραφειοκρατίες (ευρωπαϊκές και εθνικές) και εξαιρετικά ανθεκτικό. Εκτός των άλλων, βοηθά και στη διατήρηση του μονοπωλίου της γνώσης, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τους κατόχους του.

Η προσπάθεια αυτή θα πρέπει να αναληφθεί, σε συνεργασία με άλλα ενδιαφερόμενα κράτη μέλη, όσο πιο σύντομα γίνεται, σε όλους τους προσφερόμενους χώρους. Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με ερωτήσεις, με σύνταξη και ψήφιση αντίστοιχης έκθεσης κλπ, στη Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, στη Επιτροπή Περιφερειών, σε έγκυρα think tanks, σε Πανεπιστήμια, σε συνέδρια, σε άτυπα Συμβούλια Περιφερειακής Πολιτικής κλπ. Είναι μια μάχη που όχι μόνον αξίζει, αλλά είναι πλέον ανάγκη να δοθεί.

* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: Joan Miró (1893 – 1983) Blue