Το φαινόμενο της μετανάστευσης ανθρώπων με δεξιότητες και ικανότητες αναδύθηκε έντονα ως απόρροια της συνεχιζόμενης οικονομικής κρίσης στην Ευρώπη. Πρόκειται στην ουσία για νέους επιστήμονες και ερευνητές από τις Νότιες Ευρωπαϊκές χώρες προς τον Βορρά. Οι παράγοντες που προκαλούν την εκροή ανθρώπινου κεφαλαίου είναι τόσο οικονομικοί όσο και μη οικονομικοί. Οι οικονομικοί λόγοι αφορούν τους υψηλότερους μισθούς στο εξωτερικό και τις δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης οι οποίες ενισχύουν την τάση συσσώρευσης του ανθρώπινου κεφαλαίου σε τοποθεσίες όπου ήδη αυτό υπάρχει άφθονο. Οι μη οικονομικοί παράγοντες περιλαμβάνουν την έλλειψη ευελιξίας στις δομές απασχόλησης, την έλλειψη ερευνητικών κονδυλίων, τον επαγγελματικό αποκλεισμό, το νεποτισμό, την έλλειψη επαγγελματικής επάρκειας όπως επίσης και την έλλειψη αναγνωρισιμότητας του ταλέντου.
Με τη φυγή του ανθρώπινου κεφαλαίου η χώρα επενδύει χωρίς την αντίστοιχη απόδοση.
Η βιβλιογραφία μετά το 1970 υποστηρίζει ότι η μετανάστευση ταλέντων δημιουργεί αρνητικά αποτελέσματα για τη χώρα καθώς μειώνει σημαντικά το ανθρώπινο κεφάλαιο και δημιουργεί διαφορές μεταξύ της κοινωνικής και ιδιωτικής απόδοσης της εκπαίδευσης, όπως επίσης και δημοσιονομικές αρνητικές συνέπειες. Δηλαδή, η χώρα επενδύει στην εκπαίδευση των πολιτών της προκειμένου να αξιοποιήσει στη συνέχεια τις θετικές εξωτερικές οικονομίες στην παραγωγή. Με τη φυγή του ανθρώπινου κεφαλαίου όμως, στην πραγματικότητα αυτό που συμβαίνει είναι να επενδύει χωρίς την αντίστοιχη απόδοση.
Το φαινόμενο της μετανάστευσης εγκεφάλων δεν είναι νέο για την Ελλάδα. Παρατηρήθηκε επίσης το 1945 μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όταν καλλιτέχνες και επιστήμονες μετανάστευσαν προκειμένου να συμβάλουν στην ανοικοδόμηση της Ευρώπης. Ωστόσο, σήμερα, οι νέοι επιστήμονες δεν μεταναστεύουν από επιλογή, αλλά από ανάγκη. Διαθέσιμες στατιστικές μελέτες αποτυπώνουν τη φυγή πάνω από 200.000 Ελλήνων κάτω των 35 ετών μέχρι το 2014. Στην πλειοψηφία τους πρόκειται για μορφωμένους ανθρώπους με δεξιότητες οι οποίοι φεύγουν προς αναζήτηση επαγγελματικής σταδιοδρομίας στην ΕΕ (71%) οι οποίοι σε μεγάλο ποσοστό κατευθύνονται προς Γερμανία και Ηνωμένο Βασίλειο (ΗΒ). Είναι επίσης γεγονός ότι υπάρχει ένα μοτίβο μετανάστευσης. Άνθρωποι του χρηματοπιστωτικού τομέα κατευθύνονται στο ΗΒ, της ιατρικής στη Γερμανία, της υψηλής τεχνολογίας στις ΗΠΑ και των μηχανικών στη Μέση Ανατολή.
Η διαρροή εγκεφάλων εγείρει σοβαρές ανησυχίες για τις προοπτικές της Ελλάδας ως προς την ανάκαμψή της.
Η διαρροή εγκεφάλων εγείρει σοβαρές ανησυχίες για τις βραχυπρόθεσμες και μεσοπρόθεσμες προοπτικές της Ελλάδας ως προς την ανάκαμψή της. Δεδομένου ότι η Ελλάδα χρήζει αναδιάρθρωσης του παραγωγικού της υποδείγματος προς εξωστρεφείς και υψηλότερης προστιθέμενης αξίας δραστηριότητες ώστε να ανακάμψει και να επιτύχει βιώσιμη μακροχρόνια ανάπτυξη, η φυγή «των νεότερων και ικανότερων» δεν διευκολύνει αυτή τη μετάβαση. Τα ταλέντα αυτά θα μπορούσαν να αποτελέσουν σημαντική πηγή στις καινοτόμες επιχειρήσεις οι οποίες αντιμετωπίζουν έλλειψη προσωπικού με ικανότητες τα τελευταία χρόνια είτε θα μπορούσαν να συνεισφέρουν σε ένα νέο κύμα καινοτομικής επιχειρηματικότητας.
Η αναιμική ζήτηση αποφοίτων από τον ιδιωτικό τομέα ο οποίος, υπό τις παρούσες συνθήκες, αδυνατεί να ανακάμψει, συνεισφέρει αρνητικά και σημαντικά στη φυγή του ανθρώπινου κεφαλαίου.
Η διαδικτυακή έρευνα Generation E η οποία λαμβάνει χώρα από το 2014 με πρωτοβουλία δημοσιογράφων και μέσων μαζικής ενημέρωσης από την Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία και Ελλάδα δίνει σαφείς ενδείξεις της τρέχουσας κατάστασης για ανθρώπους κάτω των 40 ετών. Τα πρώτα αποτελέσματα του 2014 για την Ελλάδα δεικνύουν ότι στην πλειοψηφία τους (85.3%) έφυγαν από την Ελλάδα λόγω της υψηλής ανεργίας, της μη διαθεσιμότητας θέσεων απασχόλησης στο ιδιαίτερο πεδίο των γνώσεών τους και το τέλμα στο οποίο έχει περιέλθει η ελληνική οικονομία. Το 85% εξ’ αυτών κατέχει πτυχίο πανεπιστημίου ενώ, σε ποσοστό 55.5% υποστηρίζουν ότι δεν σκοπεύουν να επιστρέψουν.
Το ανθρώπινο κεφάλαιο αποτελεί ουσιαστική παράμετρο για την ανάκαμψη της οικονομίας και την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης. Ταυτόχρονα επιτελεί ουσιαστικό ρόλο ως προς την ενίσχυση άλλων κρίσιμων για την ανάπτυξη παραγόντων, όπως οι επενδύσεις και η καινοτομία. Δυστυχώς η Πολιτεία δεν φαίνεται να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα σε αυτό το πολύ σημαντικό κοινωνικό και οικονομικό φαινόμενο ώστε να προβεί στις απαραίτητες εκείνες ενέργειες προκειμένου να ανακόψει το κύμα φυγής.
Η εφαρμογή πολιτικών για το μετριασμό της φυγής του ανθρώπινου κεφαλαίου περιλαμβάνει τη δημιουργία ανταγωνιστικού και ελκυστικού επιχειρηματικού περιβάλλοντος.
Η εφαρμογή σαφών πολιτικών για τον μετριασμό της φυγής του ανθρώπινου κεφαλαίου περιλαμβάνει ασφαλώς τη δημιουργία ενός ανταγωνιστικού και ελκυστικού επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Είναι εξίσου σημαντικό να ενισχυθεί η κινητικότητα του ερευνητικού και τεχνικού προσωπικού μεταξύ επιχειρήσεων, ερευνητικών οργανισμών και πανεπιστημίων στην Ελλάδα. Επομένως η ανάπτυξη μιας αγοράς εργασίας με γνώμονα τα αξιοκρατικά κριτήρια η οποία θα αναγνωρίζει και θα επιβραβεύει τις γνώσεις, τις δεξιότητες και τις ικανότητες είναι μονόδρομος. Είναι απολύτως αναγκαίο η οποιαδήποτε μεταρρύθμιση να διευθετεί το πρόβλημα της ασυμφωνίας της γνωσιακής βάσης της χώρας με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας ώστε να αποτρέπεται η διαρθρωτική ανεργία (που προστίθεται την ανεργία λόγω οικονομικής δυσπραγίας) η οποία ενισχύει τη διαρροή των εγκεφάλων.
Ταυτόχρονα, απαιτούνται και άλλες πολιτικές για τον επαναπατρισμό των ταλέντων, όπως η ευμενής φορολογική μεταχείριση και ευνοϊκότερες συνθήκες υπηκοότητας για τους/τις συζύγους και τα τέκνα των Ελλήνων που έφυγαν. Απαιτείται μια καλά διαρθρωμένη και ενημερωμένη βάση δεδομένων για την ακριβή καταγραφή των μεταναστών, τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους και τις επαγγελματικές τους σταδιοδρομίες στο εξωτερικό. Η τελευταία θα βοηθήσει στο ταίριασμα των θέσεων απασχόλησης που απαιτούνται για την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας με τα ταλέντα των Ελλήνων του εξωτερικού ώστε να τους προσφερθεί ένα δυνατό κίνητρο για την επιστροφή στη χώρα. Ταυτόχρονα, είναι απολύτως απαραίτητη η ύπαρξη μιας υπηρεσίας η οποία θα έχει ως αντικείμενο τον επαναπατρισμό των υψηλά μορφωμένων και με δεξιότητες Έλληνες που μετανάστευσαν οι οποίοι επιθυμούν να επιστρέψουν στη χώρα, σε κατάλληλες για αυτούς θέσεις είτε στον ιδιωτικό τομέα, τον ακαδημαϊκό τομέα ή τα ερευνητικά ινστιτούτα.
Ο κίνδυνος παγίδευσης σε ένα φαύλο κύκλο αναιμικής παραγωγής θα οδηγήσει αναπόφευκτα στη φτωχοποίηση της Ελλάδας.
Επιπλέον, πρέπει να δημιουργηθούν οι κατάλληλες δομές ώστε να διατηρηθεί η επαφή με τα ταλέντα που έφυγαν αναπτύσσοντας συνεργασίες και συνέργειες με τη διασπορά.
Αν δεν ληφθούν σύντομα μέτρα αναστροφής της τάσης φυγής των νεότερων και πιο ικανών από τη χώρα, η Ελλάδα κινδυνεύει να μείνει με χαμηλότερης ποιότητας ανθρώπινο δυναμικό με άμεσο αντίκτυπο στην παραγωγικότητα και την παραγωγική ανασυγκρότηση. Ο κίνδυνος παγίδευσης σε ένα φαύλο κύκλο αναιμικής παραγωγής θα οδηγήσει αναπόφευκτα στη φτωχοποίηση της Ελλάδας.
*Το κείμενο αποτελεί απόδοση στα ελληνικά τμήματος του ερευνητικού άρθρου της Καθηγήτριας “Foreign direct investment, innovation and brain drain in Greece: turning the problem to opportunity”, το οποίο αποτελεί το κεφάλαιο 11 του βιβλίου A Financial Crisis Manual: Reflections and the Road Ahea των Thomakos, D.D., Monokrousos, P. and Nikolopoulos, K. (επιμ.), Εκδοτικός Οίκος Palgrave MacMillan, Palgrave Studies in Banking and Financial Institutions – Οκτώβριος 2015.
* Ο Πίνακας που συνοδεύει το κείμενο, είναι: René Magritte (1898 – 1967 ), The Return